in Nederland het overheidsapparaat voor de controle op de naleving der arbeiders beschermende wetgeving, waarvan de juridische basis in art. 77 der Arbeidswet 1919 ligt.
Zij is georganiseerd in een directoraat-generaal van de Arbeid, gevestigd te Voorburg, waarin verschillende disciplines samenwerken: de medische, kernfysische, scheikundige, elektrotechnische, werktuigkundige, landbouwkundige, sociaal-pedagogische, juridische en bedrijfsorganisatorische. Voorts zijn er tien districten met hoofdinspecteursdirecteur als hoofden van dienst, terzijde gestaan door inspecteurs, inspectrices, technische ambtenaren, controleurs en een administratief apparaat. Aan het hoofd van de dienst staat de directeur-generaal van de Arbeid, die tevens hoofd is van de Inspectie van de Havenarbeid en het Stoomwezen.De Arbeidsinspectie heeft bemoeiingen met de naleving van de Arbeidswet, Veiligheidswet, Kernenergiewet, Silicosewet, Wet op de gevaarlijke werktuigen, Rijtijdenwet, Bestrijdingsmiddelenwet enz. Voor mijnarbeid, het personenverkeer te land, de scheepvaart en het brandweerwezen bestaan afzonderlijke inspecties.
De Arbeidsinspectie ving op 1 maart 1890 haar werkzaamheden met drie inspecteurs aan. Zij was toen in de fase van de strijd tegen excessen, gevolgd door die van het in meer algemene zin voorkómen van schade aan de gezondheid. Thans bevindt zij zich in de fase van het streven naar het optimale arbeidsmilieu, waarin het accent der bemoeiingen op het sociale welzijn in de ondernemingen valt.
Bij de uitoefening van de taak past de Arbeidsinspectie de wettelijke voorschriften zo toe, dat zij zo goed mogelijk aansluiten op de werkomstandigheden in een bepaald bedrijf. Wanneer een wettelijk voorschrift in algemene termen is gesteld dan kan de dienst een op het concrete geval toegespitste inhoud aan het voorschrift geven. Op deze wijze vervult zij een brugfunctie tussen wet en praktijk. Daarbij is een goede overlegsituatie met werkgevers van groot belang.
Het overwerkbeleid wordt zo rationeel mogelijk gevoerd en de inspectie krijgt daarbij veel gelegenheid tot advies en het stimuleren van goede maatregelen, zoals medische en sociale begeleiding bij abnormale werktijden.
In gesprekken met ondernemers worden voor kwesties vaak oplossingen gevonden die het welzijn der daarbij betrokken arbeiders meer dienen dan strikte toepassing der beschermingsvoorschriften of conservatieve interpretatie daarvan. Van belang is de vérgaande delegatie in de arbeiders beschermende wetgeving, waardoor de Arbeidsinspectie nadere eisen kan stellen. Beroep hiertegen bij de minister is mogelijk.
Het streven gaat naar het creëren van eigen diensten bij de ondernemingen die zich daarvoor lenen.
In België heeft de Arbeidsinspectie niet alleen bemoeiingen met de naleving van de arbeidsbeschermende wetgeving, maar oefent zij toezicht uit op de naleving van het ganse sociaal recht, dus ook van de wetgeving op de sociale zekerheid. De Arbeidsinspectie bevat vier diensten: het bestuur der mijnen, dat toezicht houdt op de naleving van de arbeidswetgeving in de mijnen, graverijen en groeven, het bestuur van de arbeidsveiligheid, waaronder ook de hinderlijke inrichtingen ressorteren, het bestuur van de bedrijfshygiëne en -geneeskunde, alsmede het bestuur van de arbeidsreglementering en -betrekkingen, dat waakt voor de toepassing van alle overige sociale wetten, zoals die op de lonen, de arbeidsduur, de zondagsrust, de paritaire comités en de sociale zekerheid. De bevoegdheid van de ambtenaren van de Arbeidsinspectie wordt niet door een algemene wet geregeld, maar in elke wet die het toezicht op de naleving ervan aan die ambtenaren opdraagt. Een eenvormige regeling terzake zou de werking van de inspectie zeer ten goede komen, o.a. wat betreft het recht om controle in bewoonde plaatsen uit te oefenen, de termijn binnen welke het opgestelde proces-verbaal op straffe van nietigheid aan de overtreder moet worden betekend en de straffen die worden gesteld op het verhinderen van het toezicht. Het toezicht op de naleving van bepaalde wetten, zoals die inzake kinderbijslag, werkloosheid en pensioenen, wordt bovendien nog toevertrouwd aan andere ambtenaren dan die van de Arbeidsinspectie.