[Oudno. run, Gotisch en Oudhd. runa, verborgenheid], v./m. (-n),
1. schriftteken van het Oudgermaanse alfabet, vaak gebruikt met magische bedoeling;
2. (bij uitbreiding) geheimzinnig teken, hiëroglief.
TAALKUNDE
Het runenschrift is waarschijnlijk begin 3e eeuw n.C. afgeleid van Romaanse en andere lettertekens en was in verschillende vormen in gebruik bij de Noord-, Oosten West-Germanen. Het oudste volledige runenalfabet, uit 24 lettertekens bestaande, komt voor op de steen van Kylfver (Gotland, 4e eeuw), op de bracteaat van Vadstena in Zweden, op een gesp (ca.500—600 n.C.), gevonden bij Charnay in Bourgondië, en op een zwaard van ca.700, gevonden in de Theems. Uit Duitsland is een aantal runenopschriften bekend, in elk geval ouder dan 700; Angelsaksische zijn er meer bewaard gebleven (kruis van Ruthwell enz.); van Gotische runenopschriften kent men enkele uit Rusland en Roemenië (ouder). Bijzonder groot is het aantal Scandinavische over het tijdvak van de 4e-15e eeuw; de oudste, uit Denemarken en Sleeswijk, zijn gesteld in een taal, die men Oernoors noemt. Volgens een handschrift uit Sankt Gallen uit de 10e eeuw (Abecedarium Nordmannicum) had elke rune een eigen naam.
De oudste inscripties staan op voorwerpen (gespen, zwaarden, drinkhorens enz.) en bevatten slechts één of een paar woorden, waaronder veelal de naam van de maker of bezitter. Later kwamen daar in Scandinavië de bautastenen (grafstenen) bij met vaak langere tekst (sedert de 4e eeuw). De bedoeling van deze oudste runen is zeker magisch: de runen dienen b.v. ter bescherming, ter genezing, ter vernietiging. Die kracht kan nog worden versterkt door de tekens met bloed te verven, er spreuken over te spreken e.d. De runen worden ook gehanteerd in een getallenmagie, die uit de GrieksRomeinse cultuur is overgenomen.
In later eeuwen kregen de runen een eigen geschiedenis in ieder land afzonderlijk, doordat na 600 n.C. de Germaanse eenheid uiteenviel. Toen verdwenen in Scandinavië acht tekens en ontstonden de zgn. jonge runen met 16 tekens (850 n.C.). In Engeland ontstonden daarentegen nieuwe tekens. Met de opkomst van het christendom verdwenen de runen langzamerhand, het laatst in Denemarken, waar in 1300 nog een handschrift in ten dele zeer jonge runen is geschreven. De beroemdste runeninscripties zijn in Zweden die van Rök en Stentofta, in Noorwegen die van Eggjum en Kaarstad, in Denemarken die van Jelling. In Nederland zijn voornamelijk in Friesland runeninscripties gevonden.
LITT. K. Schneider, Die germanischen Runennamen (1956); W.J.Buma, Friese runeninscripties (1957); K.Düwel, Runenkunde (1968); R.J.Page, An introduction to English runes (1973).
