o., dat gedeelte of aspect van de menselijke persoonlijkheid dat niet direct toegankelijk is voor de persoon zelf, maar wel invloed heeft op zijn gedrag.
(e) Het onbewuste is psychisch en oefent een werking op alle andere, dus ook op de bewuste, psychische functies uit. Een onbewuste dieptelaag in het zieleleven werd al door b.v. Leibnitz, Herbart, Nietzsche ondersteld. In de bewustzijnspsychologie (die stroming van de psychologie die sterk geïnspireerd was op het rationalisme van Descartes) werd de mogelijkheid van het bestaan van het onbewuste meestal verworpen. Nog eind 19e eeuw waren de meningen over het al of niet bestaan van een onbewust zieleleven verdeeld. Het idee: onbewuste psychische processen, werd vaak als een contradictio in terminis gezien en zou volgens aanhangers van Descartes terug te brengen zijn op louter lichamelijke (fysiologische) processen. Het onbewuste zou, zo gedefinieerd, niets met het zieleleven uitstaande hebben.
In de algemene psychologie werd het begrip onbewuste door de voorstanders meestal gebruikt voor die psychische inhouden die beneden de bewustzijnsdrempel liggen (latent zijn), maar vrij gemakkelijk bewust gemaakt kunnen worden. Freud echter noemde dit het →voorbewuste, en onderscheidde daarvan het onbewuste, dat de belevingsinhouden en processen bevat vaak vanuit de vroegste jeugd die actief verdrongen worden, omdat zij voor het Ik onaanvaardbaar zijn. Dat deze geblokkeerde processen toch werkzaam kunnen zijn en zich steeds kenbaar maken, komt doordat er primaire behoeften achter staan, die Freud driften noemt. In de psychoanalytische theorie werd het onbewuste een wezenlijk verklaringsprincipe van menselijke gevoelens en gedragingen. De verdrongen inhouden ervan laten zich echter niet eenvoudig achterhalen; dit vergt doorgaans een therapeutische techniek: droomanalyse, vrije →associatie, psychoanalytische behandeling. Volgens Jung bestaat het onbewuste dat in iedere mens werkzaam is, uit een persoonlijk onbewuste, dat de ervaringen bevat die het individu in de loop van zijn leven heeft opgedaan, en een collectief onbewuste, waarin de ervaringen van het mensdom sinds de oertijd zijn verzameld. →bewuste.
In de waarnemingspsychologie kent men het verschijnsel van de onbewuste of subliminale (= onder de drempel) waarneming, waarbij prikkels die onder de waarnemings- of herkenningsdrempel vallen (b.v. doordat zij slechts zeer kort worden aangeboden) toch aanleiding geven tot een reactie. LITT. L.Whyte, Unconscious before Freud (1926); H.Nagera (red.), Basic psychoanalytic concepts on the libido theory (1969); N.F.Dixon, Subliminal perception (1971).
