Essentialisme is het zoeken naar wezenlijke eigenschappen. Het houdt in dat groepen mensen unieke eigenschappen worden toegekend, zoals in de uitspraak 'alle vrouwen voelen dit zo'. Universele essenties worden gezien als intrinsieke menselijke kenmerken, bijvoorbeeld 'iedereen heeft een religieuze kern'.
Essentialisme neigt naar de generalisering van bepaalde menselijke eigenschappen. Zo kan een categorie mannen sommige eigenschappen van vrouwen als wezenlijk en absoluut noodzakelijk voor vrouwelijkheid beschouwen. Impliciet gaat dit vaak om machtsbehoud ('alle vrouwen zullen van Venus blijven komen'). Soms kiezen onderdrukte vrouwen bewust voor een anti-essentialistische strategie, wat kan leiden tot feministische strijd ('hoezo komen mannen nog steeds van Mars?').
Gender-essenties en vergelijkbare essenties rond bijvoorbeeld het Joodse ras of een godsdienst zoals de islam zijn mentale constructies. Ook huidskleur en invaliditeit kunnen als essentieel voor iemands identiteit worden ervaren. Zowel bij de meerderheid als bij gediscrimineerde minderheden kunnen biologische en/of culturele verschillen leiden tot strategisch essentialisme. Bewust op zoek gaan naar en fixatie op één karakteristieke eigenschap resulteert in gecreëerd essentialisme. Dit kan leiden tot ritualisering van identitair gedrag en slachtofferschap.
Over wat wezenlijk, intrinsiek, basaal, fundamenteel en universeel essentieel wordt geacht, kan een cultuurstrijd ontstaan. Het publiekelijk benadrukken van het WEZENLIJKE zorgt voor clichématig discours, geloofsvolharding, stereotypisch gedrag en gefixeerde levensstijlen. Wat essentieel lijkt, is vaak toch veranderbaar.
