Apofenie is het verschijnsel waarbij mensen betekenisvolle relaties zien in niet-gerelateerde dingen. Een voorbeeld hiervan is het zien van een gezicht in een vlek op de muur of het kiezen van een trouwdatum zoals 22-2-22 omdat het een bijzondere combinatie lijkt.
Patronen zijn zich herhalende fenomenen die betekenisvol kunnen zijn. Voor een pasgeborene geeft het vaste gedrag van ouders zekerheid. Het herkennen van gedragspatronen, zoals glimlachen of naar bed gaan, vormt de basis voor goede herinneringen. Soms ervaart een baby echter geen zekerheid en zoekt in verwarring naar houvast, wat later in het leven resulteert in een bewustzijn dat steunt op wil en verlangen naar verbinding.
In gespannen situaties biedt het toekennen van betekenis aan niet-bestaande verbanden een nieuw soort houvast. Apofenie is van (=apo) iets een verbindende constructie (=phenia) maken die er feitelijk niet is. Dit verschijnsel komt veel voor. Soms leidt het tot magisch denken, zoals een teken zien in een vochtvlek of een wens doen bij een vallende ster. Astrologie, glazenbollen en tarotkaarten zijn onschuldige voorbeelden van apofenie, waarin iemand diepe overtuigingen kan hebben en tijdelijk steun vindt.
Echter, apofenie kan ook schadelijk zijn. Dit is het geval bij ziekmakend bijgeloof, extreme complottheorieën, gokverslaving of hypochondrie. Op groepsniveau kunnen waarnemingsfouten door vals-positieve patroonherkenning dramatische gevolgen hebben. De neiging om onder stress betekenisvolle patronen in willekeurige data te zien (=apofenie) kan leiden tot foutieve interpretaties van biometrische gezichtsherkenning en tot langdurige discriminerende etnische profilering door artificiële intelligentie en algoritmes.
Hoewel apofenie meestal goedaardig is, moeten illusoire pogingen om via patroonherkenning statistisch betrouwbare verbanden te leggen snel gestaakt worden.
