(Fr. Fr(j)entsjeradiel) Gemeente, in twee delen liggend rondom Franeker.
Sterke daling van inwonertal tussen 1954 en 1968, vnl. door veranderingen in de landbouw, enig herstel na 1970 (forensisme).Opp. 5623 ha. (was 6046 ha., verkleind door grenswijziging in 1971, waarbij Midlum grotendeels bij Harlingen werd gevoegd). Het gemeentehuis Martenahuis staat te Franeker.
Wapen: Van lazuur, beladen met een gouden dwarsbalk, van de rechter boven naar de linker benedenhoek des schilds nederdalende, voorts drie open rozen van keel, lopende van de linker bovenhoek naar de rechter benedenhoek des schilds, zodanig dat de middelste roos op de gulden dwarsbalk komt. Het schild gedekt met een gouden kroon (zie Wapen).
De vlag is rechthoekig met blauw veld, dat door een diagonale gele baan vanaf de bovenhoek aan de broekzijde wordt doorsneden met in die hoek een rode roos op de diagonale baan.
Bevolking: Het inwonertal is met name in de jaren 1954-1969 sterk gedaald. Het cijfer van 1974 is lager dan dat van 1969, door de grenswijziging van 1971, waarbij Midlum grotendeels bij Harlingen werd gevoegd.
1954 1959 1964 1969 1974
Franekeradeel 5133 4956 4701 4753 4031 Achlum 889 881 824 796 738 Boer 97 88 87 80 65 Dongjum 358 3J8 325 352 423 Herbayum 278 273 255 290 241 Hitzum 339 316 281 283 269 Midlum ) 869 837 821 836 100 Peins 342 344 329 316 309 Ried 454 421 406 405 387 Schalsum 205 201 186 178 171 Tzum 1097 1050 1018 1091 1209 Zweins 215 187 169 126 119
1) In 1971 grotendeels bij Harlingen gevoegd.
Economie Als plattelandsgemeente met als belangrijkste middelen van bestaan landbouw en veeteelt, heeft Franekeradeel ten volle de gevolgen van de ontwikkeling in de agrarische sector ondervonden. In 1960 was 49,4 % van de beroepsbevolking werkzaam in de landbouw, 32,4 % in industrie en ambacht en 18,2 % in overige bedrijfstakken.
Een gevoelige slag voor de werkgelegenheid is de sluiting van de Coöp. Zuivelfabriek te Tzum (1974). Verder is er een constructiebedrijf te Ried, Tzum en Achlum, een aannemersbedrijf te Schalsum en enkele expeditiebedrijven te Tzum, Achlum en Ried. Economisch is Franekeradeel gedeeltelijk afhankelijk van de winkelcentra Franeker en Harlingen. Mede door de ontw. van deze steden neemt het forensisme toe. In de kleinere dorpen dient een groot aantal huizen als tweede woning. Politiek en kerkelijk leven Politiek is Franekeradeel vrij stabiel gebleven, al valt bij de statenverkiezingen van 1974 het succes van de FNP (10 %) op; deze winst ging ten koste van het CDA.
Gemeentelijk verspeelde de PvdA een deel van haar aanhang aan de FNP. De VVD werkt momenteel samen met de KVP.
In 1954 was de raad als volgt samengesteld: 5 PvdA, 3 CHU, 2 ARP, 1 VVD. Na 1974: 5 AR/ CH, 4 PvdA, 1 FNP, 1 VVD/KVP.
De ontkerkelijking is ten koste gegaan van zowel NH als Gereformeerd. In 1971 was 42,5 % Hervormd (1960 50,5 %), 19,0 % Gereformeerd (22 %), 6,5 % RK (6,7 %). Het percentage „geen kerk. gezindheid” steeg van 17,6 in 1960 tot 27,0 in 1971.
Cultuur, sport en monumenten Franekeradeel neemt deel in enkele intergemeentelijke regelingen bij de instandhouding van cultureel en sociaal-cultureel werk: o.m. muziekschool (Harlingen), jeugdcentrum (Franeker). In de verschillende dorpen toneel-, muziek-, zangverenigingen e.d. Dorpshuizen in Zweins, Peins, Hitzum en Tzum.
In N.W. Friesland wordt de kaatssport intensief beoefend. In Tzum, Achlum en Dongjum ijsbanen. In de jaren ’60 en ’70 won het voetballen het echter. Sportvelden in alle dorpen, behalve Boer. Gymnastieklokalen te Achlum en Ried, gymzaal te Tzum.
De gemeente is tamelijk rijk aan monumenten, w.o. kerken, boerderijen, molens. Landschappelijk belangrijk is de N.H. kerk te Tzum (1100-1200) met de hoogste dorpstoren van Frl. (72 m). De Hervormde kerken te Achlum (plm. 1200), Herbayum (1300), Dongjum (1777, ter vervanging van andere), Boer (plm. 1200), Ried (1653), Peins (plm. 1200) en Schalsum (13e eeuw) zijn monumentaal en landschappelijk belangrijk. Bij Achlum staat een van de weinig overgebleven stinspoorten (1658) bij de boerderij Groot-Deersum.
Bij Schalsum staat een monnikmolen zonder stelling (1801), bij Tzum een spinnekop (1914, gerest. 1969) en bij Tzum eveneens een spinnekop (plm. 1800), een van de vier spinnekopmolens met achtkante onderbouw. In 1974 werden besprekingen met de Stichting Alde Fryske Tsjerken geopend over het overnemen van een reeks kerkgebouwen. Burgemeesters tussen 1954 en 1974: F. W. Steenhuizen, mr. R.
F. H. Hempenius (1959-1965), mr. S. I. Hartkamp.
Lit.: L. Vlasma, De Noord-Westhoek van Friesland (1963); I. H. Zoon, Raamrapport Franekeradeel (1972); Rondom het Martenahuis (uitg. gem. bestuur 1973).
