lat. Venetia.
Hal. Venezia, stad inOpper-Italië, 31 mijlen beoosten Milaan, gebouwd op 70 eilandjes in dc lagunen der Adriatische Zee, waarvan het noordeinde Golf van Venetie heet, is een der merkwaardigste steden en tevens een der sterkste vestingen van Europa, bovendien een der belangrijkste koopsteden aan de Adriatische Zee, ligt 5 miglién van bet vasteland af, en heeft 120,00)) inw. Het ontstaan van V. dagteekent van het midden der 5e eeuw, toen eenige familién uit Aquilea en Padua, gevlucht voor Attila, de wijk namen naarde eilandjes der lagunen (omstr. het jaar 452). Aanvankelijk stond ieder eilandje op zich zelven, en was het bestuur in handen van tribunen ; doch omstr. 697 verbonden zij zich tot een gemeenebest onder een gemeenschappelijk bestuur, en kozen als hoofd hunner republiek eenen hertog (dux, doge): de eerste doge van V. was Anafestus, 697—717. De nieuwe republiek werd geacht onderhoorig te zijn aan het üostersch-rom. rijk ; doch in de 10e eeuw werd zij metterdaad onafhankelijk, en in 997, onder Petrus Orseolo II legde V. de grondslagen van zijne macht, doordien de zeesteden van Istrië en Dalmatië (o. a. Zara) aan zich onderwierp. De He en vooral de 12e eeuw was voor V. een tijdperk van krachtigeontwikkeling. Zijne schepen, wedijverende met die van Pisa en van Genua, vervoerden koopwaren, bedevaartgangers, kruisvaarders, en namen menigmaal een gedeelte der op de Ongeloovigen vermeesterde steden in betaling aan voor de bedongene vracht. Meer gueifsch dan gibellijnsch ofschoon V.slechts een zeer zijdelingse!) belang stelde in den strijdjtusschen de priesterlijke macht en het keizerlijk gezag deed V. zeer veel afbreuk aan Frederik Barbarossa, versloeg de keizerlijke vloot bij kaap Melloria, en droeg veel bij lot het tot stand komen van den vrede van V. (1177), die de voorlooper was van den vrede van Constans. Kort daarna kende V. zich de heerschappij toe over de Adriatische Zee, onder doge H. Dandolo. De verovering van Constantinopel door de Latijnen, waartoe V. met zijne zeemacht behulpzaam was geweest (1204), verschafte aan V. het bezit van verscheidene eilanden in den Archipel, van Negrepont, Candia, en ook eene stadswijk van Constantinopel. Tot 1261 speelde V. de eerste rol in het onde grieksche rijk; maar toen Michaêl VIII (Paleologus) in 1261 Constantinopel heroverd had, en vooral na de nederlagen van 1291 en 1298, werd die rol van »eerste" het deel van Genua, en dit gaf aanleiding tot eenen langen worstelstrijd tusschen de beide republieken (oorlog van Caffa 1350—1355, oorlog van Chiozza 1378—1381). Door dezen laatsten oorlog verloor V. al zijne bezittingen op het vasteland; het stelde zich daarvoor echter reeds spoedig schadeloos, doordien het meester werd van de Mark van Treviso (1388), van het Paduaansche (1405), van het Bresciaansche (1428). Na de bemachtiging van Constantinopel door de Turken, maakte V. zich roemrijk vermaard door zijn heldhaftigen tegenstand (1461—-1477); in weerwil daarvan zag het zich door Mahomed II verscheidene eilanden in den Archipel ontweldigen, o. a. Negrepont, en bovendien de plaatsen in Morea. Bij den dood van Scanderbeg had V. gedurende korten tijd verschillende districten van Albanië in bezit, en in 1489 deed het Cyprus aan zich afstaan door Catharina Cornaro. In dit tijdperk was V. de voornaamste handeldrijvende mogendheid van Europa; het speelde ook eene belangrijke rol in de staatkunde van Italië: door V. werd de bond gevormd tegen Karel VIII, den overwinnaar van Napels (1495), en V. was de mogendheid, die al Karel’s plannen verijdelde. Maar de ontdekking van den zeeweg naar de Indiën (1497) en de ontdekking van Amerika (1492) waren voor V. een doodsteek: door den bond van Kaaerik, in 1508 tegen V. gevormd 'door den keizer, den paus, de koningen van Frankrijk en van Aragonië, werd V. op den rand van zijnen ondergang gebracht: het verloor daardoor Polesine met vijf steden in het koninkrijk Napels; in 1571 zag het zich Cyprus ontweldigen door Selim II, zoomede de 12 Cycladen ; en ouder Mahomed IV werd V. door eenen verderfelijken oorlog uit het bezit gestooten van Candia (1669). Weinig baatte het, dat het eenige steden in Morea terugwon (1683—99), het verloor die weder in 1739. Eindelijk werd V., hoezeer het oogenschijnlijk onzijdig was gebleven, in 1797 door Bonaparte bezet, die bij het tractaat van Campo-Formio het gansche Venetiaansche grondgebied aan Oostenrijk overleverde (enkel de zuidoostelijk gelegene eilanden uitgezonderd), waartegen aan Frankrijk het hertogdom Milaan en de grenslijn van den Rijn afgestaan werd. In 1805 werd V. met al zijn grondgebied, krachtens den vrede van Presburg, ingelijfd bij het koninkrijk Italië; doch in 1814 kwam alles weder aan Oostenrijk. In 1848 kwam V. in opstand tegen het oostenrij ksche gezag, en riep de republiek uit, doch werd na een langdurig beleg tot onderwerping gebracht 1849. Zeventien jaren later echter ging V. voor goed verloren voor Oostenrijk (zie Italië, dl. 2, blz. 167) en werd 1866 ingelijfd bij het nieuwe koninkrijk Italië. Van het jaar 697, toen Anafestus de eerste doge van V. werd, tot 1797 toen Lodewijk Marini als laatste doge den venetiaanschen troon verloor, dus in een tijdsbestek van elfhonderd jaren, hebben 122 dogen over V. geregeerd: de voornaamste hertogelijke familiën zijn geweest Gradenigo, Candiano, Orseolo, Contarino, Faliero, Morosini, Ziani, Dandolo, Tlepolo, Mocenigo, Foscari, Pisani. De tegenwoordige italiaansche provincie V. (hoofdplaats V.) is rnim 41 vierk. mijlen groot, bevolkt met omstr. 300,000 zielen.Golf van V. noemt men meuigmaal de geheele Adriatische Zee, doch ten onrechte; zie in het begin van dit art.
