Gron.: Hogezaand. De westelijke helft van het dubbeldorp Hoogezand-Sappemeer, tot 1949 hoofdplaats van de zelfstandige gemeente Hoogezand met als overige dorpen en buurtschappen: Martenshoek, Foxham, Foxhol, Foxholsterbos, Borgweg (deels), Westerbroek, Waterhuizen, Kropswolde, Wolfsbarge, Nieuwe Compagnie, Kiel-Windeweer, Lula en Kalkwijk.
Maakt sindsdien deel uit van de gemeente Hoogezand-Sappemeer. In 1943 nam Hoogezand Foxham en Borgweg over van de gemeente Slochteren. In de periode 1808-1811 vormde Hoogezand met Sappemeer ook één gemeente.Al vanaf de 15de eeuw werd in de omgeving van Hoogezand veen afgegraven door het klooster Essen. In 1616 begon de systematische vervening van het gebied; de stad had een vergunning bemachtigd van vijf Utrechtse heren o.l.v. jonkheer Jelis van Stoutenburg, die in 1604 een compagnie vormden. Meteen pakte zij de zaken aan door een kanaal te graven van de Hunze bij Waterhuizen tot Foxhol en verder oostwaarts. De stad kreeg de gronden in pacht van de provincie Groningen. In 1618 voerde dit nieuwe kanaal, het Winschoterdiep, voorbij het Hooge Sandt en in 1628 werd het door het inmiddels drooggelegde Sappemeer geleid. In dat jaar voer het eerste schip door het Winschoterdiep, dat toen gereed was tot Zuidbroek.
Langs het diep ontstonden nederzettingen als Hoogezand en Sappemeer. In de 18de eeuw nam de veenderij af en kwamen landbouw en scheepvaart op. Hoogezand en Sappemeer groeiden sterk door de opkomst van de aardappelmeel- en strokartonindustrie. In 1842 stichtte W.A. Scholten in Foxhol ten w. van Hoogezand de eerste aardappelmeelfabriek (Tonden); hierna volgden er meer, mede door de intrede van de stoommachine. Door de aanwezigheid van veel zoet water was ook de strokartonindustrie aantrekkelijk.
De eerste fabriek in Hoogezand werd in 1869 opgericht. Uit de bouw van turfschepen in de 18de eeuw ontwikkelde zich ook de bouw van kleine zeeschepen. De werven lagen tussen de woningen aan het Winschoterdiep. Met de bouw van de eerste ijzeren schepen (1880) verplaatsten zij zich naar het W., richting Martenshoek. De belangrijkste werven hier zijn nu Bodewes, Van Diepen, Partje, Smit, Coops & Nieborg, BSM en Merkur (zie scheepsbouw).
Vanaf 1850 ontstond langs het Winschoterdiep één langgerekte lintbebouwing, met als uiteindelijk gevolg de gemeentefusie in 1949. In de periode 1910-1940 werden de wijken Westerpark en Oosterpark gebouwd. In de jaren ’50 werd het Winschoterdiep verbreed en aan de noordzijde omgelegd; in de periode 1960-1980 werd het oude kanaal gedempt en gaandeweg werd het gehele gebied tussen de spoorlijn Groningen-Nieuweschans en het nieuwe kanaal volgebouwd. In de periode 1970-1990 ten slotte verrezen aan de zuidzijde (aan de andere kant van de spoorlijn) de nieuwbouwwijken Gorecht en Woldwijck. In Hoogezand is een sterke concentratie van tuinbouw.
De hervormde kerk is in 1669 gebouwd en in 1734 uitgebreid; in 1926 kreeg ze het huidige tentdak. De kerk bezit een preekstoel uit 1726, een raadsbank met het wapen van de stad Groningen uit de eerste helft van de 18de eeuw. De hervormde pastorie uit 1728 vormt één geheel met de pastorie. Op ruime afstand van de kerk staat bij het kerkhof de vrijstaande, in 1783 ter vervanging van een houten klokkenstoel gebouwde toren. Op het kerkhof zijn enkele rijke grafmonumenten van industriële families en een grote collectie gietijzeren graftekens te vinden.
In het stichtingsjaar 1618 heette de plaats Hooge sant, een zandige hoogte, waarop de eerste woningen werden gebouwd t.b.v. de veenontginningen.
Schimpnamen voor de inwoners: Aanbraaide hozen, Poepen, Verrekkelingen, Boeskoolstronken, Koolstronken en Mousstronken.
Lit: KJ. Vos, Hoogezand en Sappemeer in de voorbije eeuw (Hoogezand-Sappemeer 1999); G.N. Schutter, Borgen en hofsteden in en om Hoogezand-Sappemeer (Hoogezand-Sappemeer 1996); K.G. Bos en J.H. Bos, Hoogezand en Sappemeer tijdens de Tweede Wereldoorlog: 1940-1943 (Bedum 1991); K. Vlak, Van veenkolonie tot industriegebied: Hoogezand rond 1900 (Veendam 1985); J.J.
Smedes, Rond Veenborg en Hooghout; kleine historie van Hoogezand en Sappemeer (Hoogezand-Sappemeer 1984); J.A. Blaak, Nostalgisch gezicht Hoogezand-Sappemeer (Groningen 1983); J.A. Blaak, Hoogezand-Sappemeer: veranderd gezicht 1900-1980 (Groningen 1980); L Smid, Oud Hoogezand en Sappemeer in woord en beeld (Hoogezand-Sappemeer 1975); A.M. Schiltkamp, Hoogezand-Sappemeer in oude ansichten (Zaltbommel 1971); H J. Keuning, Verleden, heden, toekomst (z.p. 1953).
