Gron.: Boertang.
Dorp in de gemeente Vlagtwedde nabij de Duitse grens; grensovergang Bourtange-Neurhede. Voormalige grensvesting, van 1580 tot 1851 in functie en aangelegd op een zandrug = tange in het Bourtanger Moeras. Uit 1580 dateert de eerste aanleg op initiatief van Willem van Oranje, toen Diederik van Sonoy de toevoer naar de Spanjaarden in Groningen wilde verhinderen, maar zijn Staatse troepen door Rennenberg werden verjaagd. In de achtergevel van de hervormde kerk bevindt zich een gedenksteen uit 1583, het officiële stichtingsjaar. In 1593 was de bouw ervan voltooid op basis van een radiaal plan met vijf bastions door Adriaen Antonisz van Alkmaar. In dat jaar viel Verdugo de schans aan, maar deze bleef onder commandeur De Jonge behouden en bleek van groot belang bij de belegering van de stad Groningen door prins Maurits in 1594.
Hij versterkte de vesting in 1605; in 1607 werden twee ravelijnen, een kroonwerk en een contrescarp toegevoegd, in 1645 twee hoornwerken. Toen ontstond wellicht ook het radiale stratenpatroon vanuit het vijfhoekige marktplein. De vesting doorstond de belegering van 1665-1666, toen in de Münsterse Oorlog 2.000 vijanden door 500 Staatsen werden verjaagd. Ook de tweede belegering, in 1672, liep goed af. Bernhard Johan Prott hield stand tegen hernieuwde Münsterse aanvallen. Een aanbod van 200.000 gulden door bisschop Bernhard van Galen werd afgeslagen. In het jaar daarop hielden de vestingbewoners een strooptocht in Münsterland en versloegen een bisschopsleger, waarbij 200 soldaten sneuvelden.
In 1738-1742 bereikte de vesting haar grootste omvang door de aanleg van twee ravelijnen en een nieuwe contrescarp aan de oostzijde, waarvan het glacis overliep in een natte horizon, dit geheel op basis van de plannen van Pieter de la Rive. Door verdroging en ontginning van het moeras verloor de schans daarna aan betekenis. In 1851 werd zij als vesting van de Eerste Linie van de Eems opgeheven. De vrijkomende gronden werden verkaveld en er kwam een verharde weg van Wedde naar de grens.
Omstreeks 1920 kreeg Bourtange een haventje en verbinding met het Ruiten-Aakanaal door het Bourtangerkanaal; in eerstgenoemd kanaal ligt thans de Bourtangersluis.
In 1964 nam de gemeente Vlagtwedde het besluit de vesting te reconstrueren naar de situatie van 1742; van het voormalig geheel waren alleen nog een stuk voorgracht en een bastion over. In 1967 werd Bourtange aangewezen als beschermd dorpsgezicht, in 1972 werd metterdaad met de reconstructie begonnen. Deze heeft een schat aan bodemvondsten opgeleverd: wapens, munitie, gebruiksvoorwerpen, gereedschappen. Zij vormen de kern van de collectie in museum De Baracquen, een soldatenbarak uit de 17de eeuw. In het Kruithuis wordt de geschiedenis van Bourtange getoond aan de hand van kaarten, gravures, foto’s en dia’s.
De voormalige synagoge (1842) is ingericht als synagogaal museum; in de periode 1913-1974 in gebruik als woonhuis. De hervormde kerk (1869) verving een voorganger uit 1607; het is een zaalkerk met een dakruiter. Het interieur bevat o.a. een 17de-eeuwse preekstoel en een tiengebodenbord uit ca. 1600. Andere monumentale gebouwen in het gerestaureerde Bourtange zijn de vml. school (ca. 1900), het Commandeurslogement (17de eeuw), het Majoorslogement (1647; gerestaureerd in 1954), het Kapiteinslogement (1647; 19de-eeuwse boerderij), het Tweelingpand (1661: kapiteinslogement annex bakkerij), het Dorpswoonhuis (ca. 1875), het café annex schoolmeesterswoning (1888) en het Landhuis, in 1982 gereconstrueerd op de plaats van de hervormde pastorie. Buiten de vesting liggen ook nog enkele schansen: Bakoven met Bakovensmeij en Bakovenkade en het retranchement De Linie (1796), met omringende gronden het eigendom van de Stichting het Groninger Landschap. Herkenbare toponiemen zijn voorts Munstersche Kampen, De Kampen en Inundatieweg. Schimpnaam voor de inwoners: Haaideschoapen.
Lit.: G. Overdiep en H.R.J. Conens, De vesting Bourtange herbouwd (Groningen 1993); K. van den Berg, Kijkgids Bourtange (Utrecht 1987); G.S. Koeman-Poel, De joden van Bourtange en Vlagtwedde, ... een herinnering (Scheemda 1985); Bourtange; de geschiedenis van de vesting Bourtange (Hoogezand 1984); G.S. Koeman-Poel, Bourtange, schans in het moeras en chronique de Bourtange (Hoogezand 1983); Bourtange; door oude luister nieuwe toekomst (Vlagtwedde 1979); J.R. Bruning en R.
Kraai, Vlagtwedde in oude ansichten (Zaltbommel 1978); Een eeuw Bourtange; Bourtanger bevolking kijkt in het verleden (Bourtange 1977); M. Heijligenberg en G. Overdiep, ‘Geschiedenis van de vesting Bourtange', Bulletin KNOB 67 (1968) 29-41.
