Tekstfiguur waarbij de alfabetische volgorde een tekst structureert. In proza kunnen woorden, zinnen, paragrafen of hoofdstukken beginnen met opeenvolgende letters van het alfabet; in poëzie verzen, strofen, zangen of gedichten.
Functies:
1) tekstnavigatie: de alfabetische volgorde maakt het makkelijker iets terug te vinden in een langere opsomming (woordenboek, namenlijst, register, telefoonboek…); het procedé bestond al in de oudheid, bv. Sententiae (Spreuken) van Publilius Syrus
2) nummering: zangen of hoofdstukken van Griekse teksten werden meestal alfabetisch ‘genummerd’ (de letters van het Griekse alfabet stellen ook cijfers voor); H. Claus gaf de gedichten van de bundel tancredo infrasonic de opeenvolgende letters van het alfabet als titel
3) mnemotechnisch middel: de alfabetische volgorde maakt een tekst gemakkelijker om te onthouden en mondeling over te leveren
4) virtuositeit: het maken van alfabetische zinnen, verzen en dergelijke vergt geduld en vernuft (vooral de q, de x en de y zijn obstakels); alfabetzinnen staan in Battus’ Opperlandse taal- en letterkunde
5) magische of religieuze zin: aan letters wordt soms een diepere betekenis en kracht toegekend; kabbalistische speculaties draaien om het Hebreeuwse alfabet
Soorten:
1) woordenboek Lemma’s staan gewoonlijk in alfabetische volgorde. Het kan gaan om ‘echte’ woordenboeken (lexica, etymologische woordenboeken, vertaalwoordenboeken), maar ook om pseudowoordenboeken met scherpzinnige, grappige of spottende definities, uitspraken, aanbevelingen, bv. A. Bierce, The devil’s dictionary, G. Flaubert, Dictionnaire des idées reçues (1911). Romans in woordenboekvorm zijn het Woordenboek van Maqiao van Han Shaogong en Het Chazaars Woordenboek van Milorad Pavić
2) abecedarius (abc-dicht, alfabetisch gedicht) In een alfabetisch acrostichon↗ vormen de beginletters van een gedicht het alfabet. De Bijbel bevat diverse alfabetische gedichten: in psalm 25, 34, 145 beginnen de verzen met opeenvolgende letters van het Hebreeuwse alfabet; de 22 strofen van psalm 119 beginnen met de opeenvolgende Hebreeuwse letters
3) abc-dichten komen voor in christelijke poëzie in het Latijn, bv. Psalmus abecedarius contra partem Donati (Augustinus), A solis ortus cardine (Sedulius Scotus), Agnoscat omne saeculum (Venantius Fortunatus), en in de volkstaal, bv. La priere de Nostre Dame (‘An abc’, G. Chaucer) en abc van Maria (A. de Roovere) De profane lyriek kent het vloek- of scheldabecedarium, bv. een scheldkanonnade tegen een vrouw: ‘Durchgesottene,/Ehrenlose,/Falsche,/Giftige,/Hur!’ (Doortrapte, Eerloze, Feeks, Giftige Hoer!, liedboek van Clara Hätzlerin)
4) abecedarium of ab-boek, abc, abc-rijm Al in de middeleeuwen werden alfabetisch opgebouwde boekjes gemaakt voor beginnende lezers; recenter zijn het abc der Kinderbücher (J. Metzger) of abc van de Nederlandse taal (Cees Phielix, www.abcvandenederlandsetaal.nl)
5) abc-rijmen zijn didactische tekstjes om het alfabet in te oefenen, bv. ‘a was an Apple pie; b bit it; C cut it; d dealt it; e eat it’ …; Apple Pie abc, 18e eeuw; ‘a is een aapje dat eet uit zijn poot, b is de bakker die bakt voor ons brood, Nieuw Abé- boekje voor lieve kinderen; alfabetliedjes (bv. ‘L’alphabet de Mozart’) dienen hetzelfde doel
6) alfabetgedicht, een gedicht dat het alfabet in alfabetische volgorde bewerkt, bv. ‘abcd/Wenn ich dich seh…, z, Nun geh zu Bett!’ (W. Gerhard); ‘abc, daar begint het mee/in deftig zit defg/in hij vind je hi en j/de klm vliegt over zee’ enzovoort (W. Wilmink)
