(<Rom. 12:2. Vuig. reformamini, Statenvertaling: wordt vernieuwd) of Hervorming.
De grote kerkelijke beweging voorbereid door de 14e-15e eeuwse hervormingsstrevingen binnen de kerk en beïnvloed door het humanisme en de renaissance, die 31.10.1517 werd ingezet door de 95 stellingen van Luther. Luther keerde zich tegen de aflaat en verdedigde het standpunt, dat men geen vergeving van zonden kon verkrijgen door goede werken, maar door de barmhartigheid van God. Tenslotte verkondigde hij, dat hij het gezag van pausen en concilies verwierp en alleen dat van de bijbel erkende, waarmede de breuk met de kerk volkomen werd.
Ten 2e kring van Reformatie treffen we in Zwitserland aan. verbonden aan Zwingli te Zürich en Calvïjn te Genève. Zwingli was in tegenstelling tot Luther. naast godsdiensthervormer een maatschappelijk hervormer, die het tegen de macht van de patriciërs durfde op te nemen; Calvijns leer wordt gekenmerkt door zijn leer van de → predestinatie en het bestuur van de gemeenten door presbyters (ouderlingen).
Een 3e kring van Reformatie vormen de spiritualisten, die zich door de H. Geest (Spiritus Sanctus) willen laten leiden. Zij leggen sterk de nadruk op de spoedige wederkomst des Heren en staan revolutionair tegenover het staatsgezag. Hiertoe behoorden ook de wederdopers.
De r.k. kerk heeft natuurlijk geprobeerd de kracht der Reformatie te breken (→ Contrareformatie). In de Nederlanden vond de Reformatie de bodem bereid door de door de groei van handel en nijverheid zelfstandig geworden burgerij, de → Moderne Devotie en de denkbeelden van o.a. → Erasmus. De eerste terechtgestelde ketters in de Nederlanden waren 1523 → Johannes van Essen en Hendrik Voes en 1525 → Jan de Bakker en de Utrechtse kuiper Willem Dircksz. Het calvinisme drong na 1560 uit Frankrijk via Vlaanderen door en heeft door zijn goede organisatie en strijdbaarheid grote invloed gehad op de gebeurtenissen in de 16e eeuw. (→ Tachtigjarige Oorlog).
Litt. J.Lortz, Die Reformation in Deutschland (2 dln., 1939; 1965); H.J.Grimm, The Reformation era, 1500-1650 (1954. 1973): G.H.Williams, The radical Reformation (1962); H.Fast, Der linke Flügel der Reformation (1962); R.H.Bainton, Studies on the Reformation (1963) ; H.A.Enno van Gelder. The two Reformations in the 16th century (1964); O.Chadwick, The Reformation (1964) : J.Delumeau. Naissance et affirmation de la Réformation (1967); O.Thulin e.a.. De Reformatie in Europa (1967); G.Muller, Die Römische Kurie und die Reformation. 1523-1534 (1969): G.Rupp. Patterns of Reformation (1969); L.P.Buck-J.W.Zophy, The Social history of the Reformation (1972); S.E.Ozment, The Reformation in the cities (1975); C.B.Hylkema, Reformateurs (19001902; herdr. 1976); J.A.L.Lancée, David Joris van Delft (in: SH 1980, met lilt.).
