(Fr. Ferwerderadiel) Gemeente aan de Waddenkust.
Opp. 126,40 km2, waarvan 93,04 km2 land. Door landaanwinning is de opp. de afgelopen 20 jaar met plm. 10 % toegenomen.
Ferwerderadeel bestaat uit de dorpen Blija, Ferwerd, Genum, Hallum, Hogebeintum, Jislum, Lichtaard, Marrum, Westernijkerk, Reitsum, Wanswerd.Wapen: „lazuur, beladen met zeven sterren van goud, paalsgewijze geplaatst, twee, drie, twee. Het schild gedekt met een gouden kroon” (zie Wapen). Vlag: een vlag van zeven evenhoge horizontale banen, blauw en geel. Langs de broekzijde een van blauw en geel geschaakte paal met veertien stukken, waarvan de gele zespuntige sterren dragen. Bevolking: Als landbouwgebied is Ferwerderadeel in aantal inwoners achteruitgegaan in de jaren ’50 en ’60. Met name in de kernen met industriële ontwikkeling steeg het aantal inwoners in de jaren ’70. Het forensisme kreeg in de jaren ’60 mogelijkheden door de aanleg van een nieuwe weg van Leeuwarden naar N.W.-Friesland.
Economie
De economische ontwikkeling is enerzijds bepaald door schaalvergroting en vermindering van het arbeidsaanbod in de agrarische sector, anderzijds door industriële ontwikkeling en forensisme in de grotere kernen. In 1960 was 40,8 % van de beroepsbevolking werkzaam in de landbouw, 26,7 in industrie en ambacht en 32,5 % in overige bedrijfstakken.
Door de aanleg van nieuwe verkeersverbindingen tussen Leeuwarden en N.W. Frl. aan het eind van de jaren ’50 (ondanks enig verzet van de bevolking om de dorpen heen), werd de industriële ontwikkeling in de kernen gestimuleerd. De voornaamste bedrijven staan te Marrum (zuivel, metaalwaren en schaatsen), Hallum (koek en banket, zeilmakerij, metaalwaren, beschuit), Ferwerd (machines, verf, landbouwwerktuigen). Verder verspreid bouwbedrijven, graan- en veevoederhandel en -transport, aardappelsorteerinrichtingen, loonbedrijven.
Toerisme door aanwezigheid van monumenten in met name de kleine dorpen.
Bevolkingsontwikkeling tussen 1954 en 1974:
1954 1959 1964 1969 1973
Ferwerderadeel 9063 8736 8349 8108 8211
Blija 1228 1184 1103 1028 1046
Ferwerd 1965 2023 1892 1837 2008
Genum 208 182 171 161 135
Hallum 2617 2492 2367 2293 2282
Hogebeintum 232 202 184 150 139
Jislum 134 114 80 75 58
Lichtaard 144 125 121 87 84
Marrum 1) 1358 1311 1335 1414 1653
Westernijkerk') 342 318 328 282
Reitsum 151 135 107 119 95
Wanswerd2)
(incl. Birdaard) 684 650 661 662 711
1)In 1971 werd Westernijkerk bij Marrum gevoegd.
2) Wanswerd aan de streek heet s. 1974 Birdaard. Per 1-1-1975 werd het tot dan toe deels bij Hallum behorende Oude Leye eveneens zelfstandig.
Politiek en kerkelijk leven
Was tot 1970 politiek vrij stabiel, met verrechtsende tendenzen. Na de raadsverkiezingen van 1974 was de situatie gelijk aan die van 1954. De FNP bleef beneden het prov. gemiddelde (6,2 % in 1974). In 1954 was de raad als volgt samengesteld: 6 AR, 3 CHU, 3 PvdA, 1 VVD. Na 1974: 6 AR, 3 CHU, 3 PvdA, 1 VVD.
Over de verdeling naar kerkelijke gezindte waren uit de volkstelling van 1971 nog geen gegevens beschikbaar. Tussen 1947 en 1960 bleven de cijfers ongeveer gelijk: plm. 34 % N.H., 55 % Gereformeerd, 4 % Doopsgezind, geen kerk. gezindte 5 %, R.K. 0,1 %.
Onderwijs, sport, cultuur en monumenten
Het onderwijscentrum is Marrum, waar de Chr. scholen-gemeenschap N.Frl. onderwijsmogelijkheden biedt voor Mavo, lager landbouwonderwijs en LHNO (deels in Marrum, deels in Ferwerd (MAVO).
Te Hallum het verwarmd openluchtbad De Sawn Stjerren. Verder voetbal, ijsbanen, dammen (Ferwerd, damclub Fr. spel).
Ferwerderadeel is rijk aan monumenten, w.o. vele kerken, boerderijen en molens. De dorpen zijn karakteristiek voor N.W.-Nederland, met oude kerken op soms hoge terpen (de terp van Hogebeintum is de hoogste van Frl.). Te Ferwerd, gelegen op een grotendeels afgegraven terp, staat laatgotische kerk (14e eeuw) met zware toren van rode en gele moppen.
Het Vrijthhof met verzetsmonument van J. vanLuyn ligt centraal in een historische dorpskern. Te Hogebeintum staat een gedeeltelijk tufstenen kerk met rouwkassen en -borden en herenbank. Bij dit dorp Flarstastate (18e eeuw) met stinsflora. Wanswerd is een landschappelijk belangrijk dorp met op gedeeltelijk ommuurde terp een zadeldakkerk en een poldermolen. Monumentale kerken verder te Blija (toren uit de 13e eeuw), Genum (12e-15e eeuws), Flallum (14e-15e eeuw, toren 19e eeuw), Marrum (laatmiddeleeuws), alle op terpen. Andere monumentale kerken te Lichtaard (13e eeuw, met ingebouwde toren), Jislum en het voormalige Westernijkerk (13e eeuw).
Molens te Marrum (De Kleilandsmolen, monnik zonder stelling, 1865; monnik zonder stelling, 1845; De Phenix, monnik zonder stelling, 1917); Ferwerd (Kloosterpolder, monnik zonder stelling, 1846); Hogebeintum (monnik zonder stelling, 19e eeuw); Hallum (Vijfhuizen of Hoekstermolen, monnik zonder stelling, 1846); Jislum (De Volharding, monnik zonder stelling, 1872); Wanswerd (Victor, monnik zonder stelling, 1867); Wanswerd aan de Streek/Birdaard (De Zwaluw, monnik met stelling, 1875, afgebrand 1973).
Burgemeesters tussen 1954 en 1974: G. W. H. Essink, W. van Mourik (s. 1960).
Plannen tot bedijking van grote delen buitendijks land (o.m. Buitendijks Veld) stuitten in de jaren ’60 en ’70 op steeds meer verzet van verschillende natuurbeschermingsorganisaties. Zie ook Waddenzee-Commissie, Inpoldering.
Lit.: W. K. van der Veen, Uit de geschiedenis van de grietenij Ferwerderadeel (1958); Contactblad Historische Kring Ferwerderadeel (sinds 1968).
