Zoals een foto het begin van de sixties markeerde, zo is voor mij het eerste beeld van de Renaissance het in 1434 door Jan van Eyck geschilderde portret van Giovanni Arnolfini en zijn hoogzwangere echtgenote Giovanna Cenami: de burger kwam in beeld.1 Giovanni en zijn vrouw waren afkomstig uit Lucca en vestigden zich in 1420 in Brugge, waar hij de grote concurrent was van Tommaso Portinari van de Florentijnse Medici-bank. Het bijzondere van deze opkomende klasse van koopman/bankiers was hoezeer zij hun echtgenote als partner zagen.
Tot dan toe was de elite adellijk en was het huwelijk een puur dynastieke zaak, die bepaalde welke landen in de familie bleven of kwamen. Maar een vorst had zijn echtgenote niet nodig om te regeren. Bij kooplieden lag dat anders. Bij hen was de vrouw daadwerkelijk een partner, een zakenpartner. Geen koopman kon zijn zaken afhandelen zonder zijn ‘huisvrouw’. Die gelijkwaardigheid wordt in het mysterieuze portret van Van Eyck zichtbaar.Twee eeuwen later zou in de Republiek der Zeven Provinciën, hét koopmansland bij uitstek, het huwelijksportret tot zijn volle bloei komen. Vrolijk, ontspannen, gelukkig en ongedwongen laten vooraanstaande heren en dames zich gezamenlijk afbeelden. Echtelieden als de door Jan de Bray afgebeelde Haarlemse drukker Abraham Casteleyn en zijn echtgenote Margaretha van Bancken genieten overduidelijk van het leven.2 Constantijn Huygens trad op 6 april 1627 in het huwelijk met Suzanne van Baerle. Die datum was bewust gekozen. Het was dezelfde dolce giorno waarop driehonderd jaar eerder Francesco Petrarca zijn Laura voor het eerst ontmoette. Hun prachtige huwelijksportret, geschilderd door hun vriend Jacob van Kampen, verbeeldt de liefdevolle relatie tussen Constantijn en Suzanne.3 Ook Frans Hals’ huwelijksportret van Isaac Massa en Beatrix van der Laen symboliseert de liefdevolle én gelijkwaardige omgang tussen echtgenoten.4 Het portret dat Rembrandt maakte van de doopsgezinde Cornelis Anslo en zijn echtgenote toont misschien nog wel het best het geestelijk contact tussen man en vrouw.5 Het huwelijksportret is voor mij een van de mooiste uitingen van de westerse beschaving. Het is de culturele tegenpool van het hoofddoekje.
1 Toen Arnolfini zijn portret mee naar huis nam, zagen de Italiaanse schilders wat je met olieverf kon doen.
2 Te zien in het Rijksmuseum.
3 Te zien in het Mauritshuis.
4 Te zien in het Rijksmuseum. Zie voor dit portret ook E. de Jongh en P.J. Vinken, ‘Frans Hals als voortzetter van een emblematische traditie’, Oud Holland 76 (1962).
5 Te zien in de Gemäldegalerie in Berlijn. Zie ook J.A. Emmens, Ay Rembrandt, maal Cornelis stem (1956).
