De hiërarchische organisatie is een organisatie waarin iedereen, op één na, ondergeschikt is aan één iemand anders.
Zo’n organisatie is te beschouwen als een machine. Een gewone machine heeft tandwielen, zuigers en stangen. Bij de hiërarchische organisatie zijn mensen de onderdelen.1 Een gewone machine slijt als gevolg van slijtage door wrijving en stof. De hiërarchische machine gaat kapot als gevolg van het Peter-principe en het snafu-principe. Het Peter-principe2 constateert dat in een hiërarchie iedere medewerker de neiging heeft om promotie te maken naar een hoger niveau, totdat hij komt op een niveau dat hij niet meer aankan. Een carrière eindigt zo steevast op ieders level of incompétence en na verloop van tijd zal vrijwel iedere positie in de organisatie vervuld zijn door iemand die zijn taak niet goed uit kan voeren. Dan sterft de organisatie aan deze vorm van sociale kanker. Het snafu-principe3 constateert dat een hiërarchische organisatie uiteindelijk aangestuurd zal worden op basis van verkeerde informatie. De mens brengt zijn meerdere immers wel graag goed nieuws, maar onthoudt hem als het even kan narigheid. ‘De wereld wil bedrogen worden.’4 Bazen krijgen van hun ondergeschikten nooit de waarheid te horen. Wanneer de baas een vraag stelt, is de eerste gedachte van de ondergeschikte: wat wil hij horen? Dat vertelt hij hem. Dit fenomeen is goed te zien wanneer een politieagent getuigen ondervraagt. Die bedenken allemaal wat de agent wil horen en geven op basis van hun inschatting ieder net een andere weergave van de feiten. Machthebbers krijgen van hun ondergeschikten zo altijd een vertekend beeld van de werkelijkheid. Als die ondergeschikten weer ondergeschikten hebben, overkomt hun hetzelfde. In een hiërarchie baseert de baas zich dus op onjuiste informatie van ondergeschikten die onjuiste informatie hebben gekregen van ondergeschikten die et cetera. Het kan niet anders of de hoogste baas raakt geheel vervreemd van de werkelijkheid en neemt uiteindelijk verkeerde beslissingen.
Een mooi voorbeeld van de werking van snafu bood de laatste sjah van Iran. Die hield er een dermate uitgebreid netwerk van inlichtingendiensten op na, dat de ene helft van de bevolking de andere bespioneerde. Tot op het laatst kreeg de sjah uitsluitend te horen dat het volk dol op hem was en achter hem stond. Toen dat niet waar bleek te zijn, kon hij nog maar net de woedende menigte voor blijven in een race naar het vliegveld en in een Boeing naar Egypte ontsnappen.
Tezamen bieden het snafu- en het Peter-principe hoop aan eenieder die onder tirannen zucht. Want uiteindelijk stuit het schip van de autoriteit altijd op de harde wal van de realiteit. Het kan wel even duren voordat het zo ver is, maar ‘Een rijk van enkel dwang, duurt gemeenlijk niet te lang.’5
1 Lewis Mumford, The Myth of the Machine (1967/1970).
2 Lawrence J. Peter en Raymond Hull, The Peter Principle. Why Things Always Go Wrong (1968): ‘In a hierarchy every employee tends to rise to his level of incompetence.’
3 De afkorting snafu was in zwang tijdens de Vietnamoorlog en is een afkorting voor situation normal all fucked up. Het snafu-principe is beschreven in The Illuminatus!-trilogie van Robert Shea en Robert Anthony Wilson (1975), een boek dat mij in mijn jonge jaren zeer heeft geïnspireerd.
4 Sebastian Brant, Das Narrenschiff (1494).
5 Jacob Cats.
