Leedvermaak is een eigenschap die slecht staat aangeschreven, maar moeilijk valt te onderdrukken. Het blijft leuk als iemand anders in een drol stapt.
Het tegengestelde van leedvermaak is medelijden. Dat staat moreel hoog aangeschreven, maar kan grote offers vergen. Neem bijvoorbeeld Dirk Willems, een wederdoper uit Asperen, die om zijn geloof was gearresteerd. Hij ontsnapte uit de gevangenis over een bevroren gracht. Een van de bewakers die hem achterna kwam, zakte door het ijs. Dirk stopte, keerde zich om, hielp de man uit het water en redde zo diens leven. Maar niet zijn eigen. De andere bewakers grepen hem in de kraag en Dirk werd op 16 mei 1659 verbrand.1 Wij kijken niet met leedvermaak terug naar Dirk, maar met medelijden, zoals Dirk medelijden had met de door het ijs gezakte cipier. Tegenwoordig heet medelijden empathie.Dit wat medisch aandoende woord betekent dat je je kunt verplaatsen in de situatie van de ander en daarbij diens emoties ervaart of zijn ideeën en meningen deelt. Empathie laat medelijden wetenschappelijker klinken. Vroeger was de Nederlandse taal minder verhullend. Meelijwekkend is een synoniem voor ‘zielig’ en ‘zielig’ betekent de ziel rakend. Het aannemen van het bestaan van een ziel lijkt echter niet nodig om empathie te verklaren. Volgens de huidige inzichten zou een hoefijzervormig stukje voor in de hersenen (pregenual anterior cingulate cortex) wel eens de boosdoener kunnen zijn: de materie die ons bewust maakt van ons gedrag in relatie tot anderen. Dat klompje hersencellen lijkt van invloed op zaken als het voelen van empathie. Mensen die dat stukje hersenen kwijt zijn, schamen zich niet. (Zie: Deugdzaam)
Waar het ook vandaan komt, empathie verklaart volgens Adam Smith de menselijke moraal, net zoals de zwaartekracht de baan van de planeten verklaart.2 Smith meent dat we ons in de positie van de ander verplaatsen en zo proberen de gevoelens te ervaren die de daden van de ander veroorzaakten. Deze theorie sluit mooi aan op het principe van nabootsen (mimicry) dat veel zoogdieren gebruiken om te leren. Wie geen empathie toont wordt als afwijkend gezien, zoals Meursault, de hoofdpersoon in l’Étranger van Albert Camus die extra zwaar wordt gestraft voor zijn misdrijf omdat hij geen gevoelens toont.
Maar de spreuk ‘alles met mate’ geldt ook voor empathie. Er zitten ook negatieve kanten aan empathie, vooral aan het tonen ervan. Wie zijn empathie laat zien, wil tonen hoe goed hij is. Hij wil laten zien dat hij deugt. ‘De god Empathie is, zoals we ondertussen weten, niet een god voor iedereen. Het is een zwetsgod, een zevergod, een ouwehoergod, het is de zoveelste god die zwatelt vanuit een wolk van verbale mist en grossiert in valse wauwelprofeten. Zijn nietszeggende vriend heet Solidariteit. Ze nemen het verderfelijke piëtisme als kompas en weigeren in te zien dat ze het virus van Gelul verspreiden. Geef mij maar de eenzaamheid van de ratio. De afstandelijkheid van het gebruik van mijn eigen hersens.’3 Inlevingsgevoel voor de enkeling staat het rationeel zoeken naar oplossingen voor problemen in de weg.4 Maar empathie betonen geeft een goed gevoel en empathie zien geeft ontroering. Dat kan gevaarlijk zijn. Zolang sentimentaliteit beperkt blijft tot tranentrekkende films of romans doet het weinig kwaad en misschien zelfs wel iets goeds. Maar geïnstitutionaliseerde sentimentaliteit brengt beleid dat gebaseerd is op ontkenning van de realiteit en dat loopt verkeerd af. De-emphasize empathy was een van de ‘suggesties’ die Google-technicus James Damore deed in een memo op basis waarvan hij ontslagen werd.5 While I strongly support trying to understand how and why people think the way they do, relying on affective empathy feeling another’s pain causes us to focus on anecdotes, favor individuals similar to us, and harbor other irrational and dangerous biases. Being emotionally unengaged helps us better reason about the facts.
Niemand wil toch dat de chirurg staat te huilen tijdens de operatie. En denk ook eens aan de gevoelens van de mensen met wie je medelijden toont. Ik vind het nogal beledigend als iemand mij zielig vindt. De psychologische grens van empathie wordt waarschijnlijk het beste weergegeven door de invalidenparkeerplaats. Vrijwel iedereen zal bereid zijn om een invalide voor te laten gaan, maar een schaarse plek vrijlaten zonder dat er een invalide te bekennen is, alleen maar omdat er mogelijk een invalide langs zou willen komen? Dat gaat te ver. Invalideparkeerplaatsen kunnen dan ook alleen vrij worden gehouden door de meest draconische straffen en onmiddellijke handhaving te stellen op het gebruik ervan door welvaliden. Met de invalidenparkeerplaats krijgt de invalide zo privileges toegekend die vroeger slechts aan een absoluut monarch waren voorbehouden.
Waar de grenzen van medeleven kunnen liggen vertelde Mohammed Bouyeri in de rechtszaal aan de moeder van de door hem vermoorde Theo van Gogh: ‘Ik moet eerlijk bekennen dat ik niet meeleef. Ik voel uw pijn niet. Dat kan ik niet [...] Deels komt dat omdat ik geen vrouw ben. Deels kan ik niet met u meevoelen omdat u een ongelovige bent.’ (Zie: Wallages)
1 Zijn verhaal werd in 1685 opgenomen in een van de ‘martelaarsboeken’ die de geweld verwerpende doopsgezinden heimelijk publiceerden: Het bloedig toneel of de Martelaarsspiegel der Doops-gesinde of weereloose christenen van Tieleman van Braght, geïllustreerd door Jan Luyken. Bij doopsgezinde families stond dit werk naast de Bijbel en in doopsgezinde kerken ligt nog vaak een exemplaar open tijdens de dienst, naast de Bijbel. Een bloemlezing uit deze verhalen draagt de prachtige titel ’t Merg van de Historien der Martelaren.
2 Adam Smith, Theory of Moral Sentiments (1759).
3 Theodor Holman.
4 Paul Bloom, Against Empathy. The Case for Rational Compassion (2016).
5 James Damore, ‘Google’s Ideological Echo Chamber’ (2017).
