zacht koekje of gebakje
Naar alle waarschijnlijkheid is de madeleine genoemd naar Madeleine Paulmier. Paulmier was, toen zij omstreeks 1840 een gebakje uitvond, als kokkin in dienst van een zekere Madame Perrotin de Barmond. Volgens Dansel (1979) komen nog twee andere Madeleines in aanmerking: de kokkin van Stanislas Leszczi ski, hertog van Lotharingen en in naam koning van Polen, en de kokkin van Talleyrand. C. Guillemard noemt in Les mots de la cuisine et de la table (1990) zelfs nog vier andere Madeleines, maar de meest gezaghebbende Franse etymologische woordenboeken beperken zich tot Madeleine Paulmier. Volgens Dansel hield de familie Perrotin het recept van Paulmier aanvankelijk diep geheim, totdat ze het voor veel geld kon verkopen aan fabrikanten uit Commercy.Sindsdien worden de madeleines daar op grote schaal geproduceerd.
Het deeg van bloem, suiker, boter, eieren en citroensap werd oorspronkelijk in de vorm van een sint-jakobsschelp gebakken.
In het Frans duikt het woord voor het eerst op in 1845, in de Dictionnaire universel de la langue franaise, van L.N. Bescherelle. Volgens de Oxford English Dictionary (1992) is het al een jaar later, in 1846, in een Engels kookboek te vinden. In het Nederlands geniet dit woord geen grote bekendheid. Voor zover bekend vermelden de gebroeders Baale het in 1908 als eerste in hun Handboek voor vreemde woorden; het ontbreekt echter in de meeste verklarende handwoordenboeken.
Desondanks is de madeleine het beroemdste koekje uit de wereldliteratuur. Dat komt omdat de smaak van dit koekje, gedoopt in lindebloesemthee, bij de ikfiguur van A la recherche du temps perdu van Marcel Proust al zijn jeugdherinneringen oproept. '[Op een winterdag] stelde mijn moeder, die zag dat ik het koud had, mij voor om, tegen mijn gewoonte in, een kopje thee te drinken', aldus Proust in het eerste gedeelte van Du côte de chez Swann (1913), het eerste boek van de Recherche. 'Ze liet zo'n compact, bolrond koekje brengen dat 'kleine Madeleine' wordt genoemd [...]. Algauw bracht ik [...] zonder nadenken een lepeltje thee, waarin ik een brokje madeleine had laten weken, naar mijn mond. Maar zodra het met kruimels vermengde teugje mijn verhemelte raakte, beving mij een huivering en werd ik een en al aandacht voor iets buitengewoons dat zich in mij voltrok. [...] Plotseling kwam de herinnering in mij op. Die smaak, dat was de smaak van het stukje madeleine dat op zondagochtend in Combray (omdat ik die dag niet vóór de mis de deur uitging) mijn tante Léonie, wanneer ik haar in haar slaapkamer goedemorgen ging wensen, mij aanbood, nadat ze het in haar kopje kruiden- of lindebloesemthee had gedoopt.'
Aansluitend bij Proust wordt madeleine in het Engels soms figuurlijk gebruikt. In Nederland beperkt men zich tot de consumptie van madeleines.
