(1733) gebeeldhouwde zuil in de vorm van een vrouw
Diep in de heuvels van de Peloponnesos, het grote schiereiland dat het zuidelijk deel van Griekenland vormt, ligt het dorpje Kariaî, dat in de oudheid Karyai heette. Het lag toen op de grens van Arcadië en Lakonië (Sparta). Karyai bezat een befaamde tempel, gewijd aan Artemis. Behalve de godin van de jacht was Artemis ook de godin die aan jonge meisjes schoonheid en gezondheid schonk. Op tempelfeesten in Karyai voerden meisjes - karyatides - bijzondere dansen uit ter ere van Artemis.
Aan het begin van de 5de eeuw v.Chr. brachten de oorlogen tussen de Grieken en de Perzen (zie marathon) Karyai in moeilijkheden; het koos namelijk partij voor de Perzen. Toen de Grieken uiteindelijk de strijd wonnen, wreekten zij zich op het verraderlijke Karyai. Volgens een door de Romeinse schrijver en bouwmeester Vitruvius (1ste eeuw v.Chr.) opgetekende overlevering zouden alle mannelijke inwoners van Karyai zijn gedood, en de vrouwen in slavernij weggevoerd. Ter herinnering aan die slavernij werd in de Griekse bouwkunst het motief geïntroduceerd van zuilen in de vorm van gebeeldhouwde vrouwenfiguren - symbolische lastdraagsters. Zulke figuren werden sedert ten minste de 4de eeuw v.Chr. kariatiden genoemd. Het beroemdste voorbeeld hiervan uit de oudheid zijn de zes kariatiden van de voorhal van het Erechtheion op de Akropolis in Athene (420-415 v.Chr.). Houding en kleding van deze figuren zouden zijn gemodelleerd naar die van de Artemisdanseressen uit Karyai.
Het verhaal van Vitruvius is vaak herhaald, maar doet onwaarschijnlijk aan. Zo dateert het idee om gebeeldhouwde menselijke figuren een architectonische functie te geven, van ver voor de Perzische oorlogen. Bovendien bestaat over een aantal zaken onzekerheid: werden die tempelfeesten in Karyai al zo vroeg gehouden? Heulde Karyai werkelijk met de Perzen, of wordt het verward met Karystos op Euboia, waarover min of meer hetzelfde wordt bericht? Zijn de gebeurtenissen uit de tijd van de Perzische oorlogen misschien verward met die van een eeuw later, toen Karyai afvallig werd van Sparta en met harde hand werd gecorrigeerd?
Hoe dit ook zij, zulke beelden heten tot op heden kariatiden. Dat komt doordat het handboek van Vitruvius over de antieke bouwkunst in de 15de en 16de eeuw de bijbel was van iedere architect. Het idee om mensenfiguren als decoratieve dragende elementen te gebruiken, sprak de renaissancebouwmeesters sterk aan. Een prachtig voorbeeld van kariatiden uit de moderne tijd is het viertal dat de beeldhouwer Artus Quellinus in 1652-1654 heeft gemaakt voor de vierschaar (rechtbank) in het Amsterdamse stadhuis - nu het Paleis op de Dam.
Engels caryatid (1563); Duits Karyatide-, Frans cariatide (1547).
Twee groepen woorden sluiten aan bij kariatide. woorden die teruggaan op namen uit de omgeving van Karyai, en woorden die betrekking hebben op de bouwkunst.
Karyai lag, zoals gezegd, op de grens van Arcadië (in het noordwesten) en Lakonië (in het zuiden); het laatstgenoemde gebied was in de oudheid het domein van Sparta (tegenwoordig Sparti), een van de machtigste Griekse staten. In de 8ste en 7de eeuw v.Chr. had de Spartaanse maatschappij interessante en in moderne ogen nier onsympathieke trekken, zoals een zekere gelijkwaardigheid van vrouwen en mannen in het openbare leven. Er werd ook gemengd gesport, en de Spartanen behaalden op de Olympische Spelen geregeld meer dan de helft van de eerste plaatsen. In de loop van de 6de eeuw werd de vrouw in Sparta teruggedrongen in de moederrol, terwijl de samenleving allengs verregaand op militaire leest werd geschoeid: strenge tucht en onderwerping aan de staat werden de hoogste idealen. Geen wonder dat al in de oudheid spartaans synoniem werd met soberheid en tucht.
In etymologie en betekenis nauw verwant met spartaans is het begrip laconiek, oorspronkelijk het bijvoeglijk naamwoord bij Lakonië, de kern van het Spartaanse rijk. Dit woord kreeg al bij de oude Grieken de overdrachtelijke betekenissen 'sober' en 'kort van stof', waaraan wederom de (veronderstelde) eigenschappen van de Spartaanse bevolking ten grondslag lagen. In modern Nederlands betekent laconiek ongeveer 'onverstoorbaar' en 'droog, kort maar krachtig'. Ook de afgeleide vorm laconisme komt voor, zoals in 'iets met groot laconisme opnemen'.
Ten noordwesten van Karyai lag Arcadië, dat een heel andere reputatie geniet dan Sparta. Een Arcadië is een lustoord, waar herders, herderinnetjes en goden zich de lieve lange dag fluitspelend en flirtend vermeien in de schone natuur, zonder ooit door ziekten, hagelbuien of onroerend-goedbelasting te worden geplaagd. Zij leiden, kortom, een arcadisch bestaan. De voor deze beeldvorming - die geen verband
