Ewoud Sanders woordenboeken

Ewoud Sanders (2019)

Gepubliceerd op 05-05-2018

Haarlemmerolie

betekenis & definitie

(1734) bepaalde olie die een geneeskrachtige werking zou hebben

Haarlemmerolie bestaat uit terpentijn, natuurhars, lijnolie, ontgiftigd zwavelpoeder en nog enkele ingrediënten, die de fabrikant al 300 jaar angstvallig geheimhoudt. De uitvinding van het goedje wordt toegeschreven aan de Haarlemse schoolmeester Claes Tilly (1665-1734). In een uitputtend artikel over dit onderwerp toont Henri Spijkerman echter aan dat Tilly reeds vele voorgangers had: al in 1625 werd een vergelijkbaar middel in Praag aan de man gebracht en waarschijnlijk is het nog ouder.

Hoe het ook zij, Tilly begon in 1696 in Haarlem met de verkoop van dit 'wondermiddel'. Hij noemde het Medicamentum Gratia Probatum, maar in de volksmond stond het al spoedig bekend als Tilly-olie of Tilly-balsem. Later sprak men vooral van Haarlemmerolie.

Al snel kreeg Tilly te maken met moordende concurrentie. Hij beklaagde zich bij het stadsbestuur en kreeg in 1734 toestemming om de naam 'Oprechte Haarlemmerolie' te voeren. Op de lange termijn bood dit echter geen soelaas. Met name in de Franse tijd, toen niemand zich meer aan plaatselijke ordonnanties stoorde, kende Haarlem enkele tientallen fabriekjes waar Haarlemmerolie werd geproduceerd.

Er werd dan ook goed aan verdiend. Haarlemmerolie werd aanbevolen tegen talloze ongerieven, zoals galstenen, geelzucht, ingewandsstoornissen, slechte adem, reumatiek, jicht en krampen, nierstenen, ontsteking van de urinewegen, griep, netelkoorts, hooikoorts, maden, bloedzweren, lichte verbrandingen, insektenbeten, winterhanden, kloven, tandpijn, haaruitval - ja wat kon je er eigenlijk niet mee genezen? Het werd internationaal aan de man gebracht; al in de 18de eeuw was de bijsluiter, behalve in het Nederlands, Frans, Duits en Engels, ook gesteld in het Zweeds, Deens en Portugees. Missionarissen introduceerden het middeltje in de 19de eeuw in Afrika, waar het nog steeds gretig aftrek vindt, net als in Noord- en Zuid-Amerika. In totaal wordt Haarlemmerolie tegenwoordig naar maar liefst 45 landen geëxporteerd, in de vorm van drank, capsules, zalf en zetpillen.

In 1989 werd Haarlemmerolie van de lijst van geneesmiddelen geschrapt. Het College ter beoordeling van geneesmiddelen achtte de werking ervan namelijk niet bewezen. De tekst in de bijsluiter moest worden aangepast. Bij de enig overgebleven producent, de firma C. de Koning Tilly in Haarlem, zat men daar niet mee: goede wijn behoeft geen krans, was hun reactie. Maar er zijn er die menen dat Haarlemmerolie een kwakzalversmiddeltje is, dat schadelijk kan zijn voor de gezondheid.

Engels Dutch drops (1844), Haarlem-oil (1885).

WNT V (1900) 1451; "Oprechte Haarlemmerolie is geen echte medicijn meer', in: NRCH 13.12.1989; Henri Spijkerman, 'Haarlemmerolie, het Medicamentum Gratia Probatum', in: Haerlem jaarboek ( 1993) 51-80.