Ewoud Sanders woordenboeken

Ewoud Sanders (2019)

Gepubliceerd op 19-02-2018

Dirkkraan

betekenis & definitie

eenvoudige hijskraan

De 17de-eeuwse Engelse beul Derrick verrijkte het Nederlands met twee woorden: de dirkkraan, een eenvoudige hijskraan die bij montages wordt gebruikt, en de derrick, een boortoren.

Over het leven van Derrick bestaat veel onduidelijkheid: de een noemt hem Thomas, de ander Godfrey en zijn achternaam wordt soms ook Derick of Dericke gespeld.

Dit is zeker: Derrick diende in het leger dat onder aanvoering van Robert Deveraux, de tweede graaf van Essex, in 1596 de Spaanse havenstad C‡diz innam en plunderde. Hij werd beschuldigd van verkrachting en zou zijn opgehangen als de graaf niet op het allerlaatste moment had ingegrepen. Om zijn hachje te redden werd Derrick nu zelf beul, een weinig geliefd beroep. Terug in Engeland bracht hij het uiteindelijk tot opperbeul van Tyburn, een berucht galgeveld even buiten Londen.

Hier verrichtte Derrick het merendeel van de ruim drieduizend terechtstellingen die aan hem worden toegeschreven. Zijn beroemdste executie was die van niemand minder dan de graaf van Essex. De graaf was in ongenade gevallen en werd op 25 februari 1601 door Derrick ter dood gebracht. Deze had drie bijlslagen nodig om het hoofd af te houwen van de man die zijn leven had gered. Overigens werd Derrick direct na de executie bijna door een woedende menigte gelyncht.

Kort daarop verscheen de ballade Essex Good Night, waarin 23 executies van Derrick worden bezongen. Vanaf het schavot haalde Essex hierin rijmend zijn gelijk:

Derick, thou know'st at C‡diz

I saved thy life lost for a rape there done [...]

But now, thou seest my life is come,

By chance into thy hands I light;

Strike out the blow! that I may know

Thou Essex loved at his good-night.

Derrick was op slag beroemd. Een stukje touw van zijn galg werd een gezocht souvenir. Hij bracht verbeteringen aan in de structuur van de galg en zijn naam werd al gauw synoniem met alles wat met executeren te maken had: galg, ophangen en beul. Later kreeg de naam van zijn opvolger, Jack Ketch [ 1686], de betekenis 'beul'. De betekenis 'galg' ging in het midden van de 18de eeuw over op een enigszins op een galg lijkende hijskraan. Dit werd als dirkkraan in het Nederlands opgenomen. De vroegste bron voor derrick in de zin van 'boortoren' dateert van 1881.

Derrick zou tientallen jaren executies blijven verrichten. In 1647 deed hij dit werk nog steeds, hoewel niet meer als opperbeul. Waarschijnlijk is hij niet lang daarna gestorven.

Twee andere kranen die naar een persoon zijn genoemd: de westontakel, een takel waarbij de op te hijsen last niet door eigen gewicht kan dalen, naar de Amerikaanse elektrotechnicus Edward Weston [1850-1936]; en het Sincks-toestel, een hijstoestel waarmee in de tweede helft van de 19de eeuw verongelukte paarden en wagens uit het water werden gehaald, naar de Amsterdamse paardenslachter Sinck, de uitvinder ervan.