Encyclopedie van Zeeland

Kon. Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (1982)

Gepubliceerd op 24-11-2020

AXEL

betekenis & definitie

(Aksel, Axla, Axela). Gemeente in Oost Zeeuws-Vlaanderen; 11.869 inw. (1980), waarvan ca. 8500 in de stad Axel; opp. 7255 ha.

Bij de gemeentelijke herindeling op 1 april 1970 werd de nieuwe gemeente Axel gevormd uit de oude gemeenten Axel, → Koewacht, → Overslag, → Zuiddorpe en een deel van → Zaamslag. Binnen de gemeente liggen de stad Axel (bestuurscentrum, gemeentehuis) en de dorpen en buurtschappen → Axelsche Sassing (gedeeltelijk), → BerdeléGebuurte, → Bontekoe, → Boschdorp, → Drieschouwen, → Fort-Ferdinandus, → Hazelarenhoek, → Heikant (gedeeltelijk), → Koewacht, → Kruispad, → Kijkuit, → Magrette, → Molenhoek, → Muis, → Nieuwemolen, → Oudemolen, → Oude Polder, → Overslag, → Ratte, → Rondeputten, → Roodesluis, → Schapenbout, → SintAndries, → Spui (gedeeltelijk), → Sterre, → Vaartwijk, → Varempé, → Waterhuis, → Watervliet, → Wouterij, Het → Zand, → Zuiddorpe.Axel wordt in 991 als Axla genoemd. De naam wordt wel verklaard als ‘eksterbosje’ (agu = ekster en laugu = bosje) of als een samenstelling van de genitief van de persoonsnaam Akko met lo, het gewone woord voor een bosje op hoge zandgrond. Axel ligt inderdaad op een zandrug van hoge ouderdom (dekzand, → ondergrond) waarin zelfs vondsten zijn gedaan uit ca. 9000 j.v.Chr. (Oude/Midden-Steentijd, → Prehistorie). Andere woordverklaringen zijn: Ake-sele, zaal of kasteel van Ake; aqua-sele, zaal of kasteel aan het water.

Aan het ontstaan van Axel lag nijverheid op kleine schaal ten grondslag, zoals zoutwinning en turfsteken. Axel bezat reeds vroeg een goede haven aan de vaarweg van Gent naar de Schelde. In 1183 was de plaats belangrijk en financieel draagkrachtig genoeg om stadsrechten te verkrijgen van de Vlaamse graaf Philips van den Elzas. Axel ontwikkelde zich als een havenplaats met visserij en handel. Het land van Axel werd echter dikwijls door oorlogen en natuurrampen geteisterd (zie Axel, geschiedenis).

In 1789 werd het eiland waarop Axel in de 16e eeuw was komen te liggen, verbonden met het vasteland. De weg naar zee werd afgesneden door een zeedijk van → Luntershoek uit door het → Hellegat. Naast de dijkverbinding aan de oostzijde van het Eiland van Axel, werd in 1790 aan de westzijde een verbinding gelegd door de aanleg van de Sasdijk (van → Axelsche Sassing naar → Zwartenhoek). In het zuiden werd een verbinding gemaakt door de Kinderdijk, die van de stad recht naar het zuiden loopt. Axel is nu in de eerste plaats een verjongd streekcentrum waar Zeeuwse en Belgische Vlamingen, vooral op de zaterdagse weekmarkt, hun inkopen doen. Axel is tevens een gewilde woongemeente in de → Kanaalzone’ (’Kanaal Terneuzen-Gent).

De vernieuwing van de stad spreekt o.a. uit de fraaie woonwijken en in het bijzonder uit het cultureel centrum De Halle (geopend in 1968). Aan de rand van de stad ligt een royaal recreatiegebied. Ten zuidwesten vormt de Axelsche Kreek een bijzonder mooi natuurgebied.

Als opvolger van het museum van de Stichting Axelse Boerenkamer is in 1980 het nieuwe streekmuseum ‘Het Land van Axel’ gereedgekomen in het voormalig postkantoor aan de Noordstraat (samenwerking gemeente Axel, de Stichting Axelse Boerenkamer en de Vereniging Den Ouwen Woagen). De trots van het museum is de Axelse boerenkamer anno 1880.

Wapen:

Het oudst bekende zegel van Axel dateert van 1238 en bevat een onduidelijkè voorstelling. Sinds 1245 wordt echter een stadsmuur met poort en torens gevoerd, met op de transen een vaan met een keper; deze is afgeleid van het wapen van Johan van Axel, bekend van 1226. Het tegenzegel bevat dan twee sleutels. In 1407 vinden we de combinatie van twee sleutels, verbonden door een keper met aan weerszijden een bol. Een 17e eeuws zegel vertoont een burcht en twee wapenschildjes, die beide een helft van het huidige wapen vertonen; de samenvoeging tot het tegenwoordige wapen vond iets later plaats. De sleutels zouden een symbool van het poortrecht kunnen zijn, de Sint-Jacobschelpen wijzen waarschijnlijk op de kerkpatroon Sint-Jacobus. De toegevoegde leeuw is ontleend aan het wapen van Gent.

De beide helften van het wapen hebben blijkbaar dezelfde oorsprong, maar sinds de 17e eeuw wordt de (heraldische) rechterhelft traditioneel aan Axel en de linkerhelft aan het → Axeler Ambacht toegekend. De combinatie is sindsdien in gebruik gebleven en in de huidige vorm officieel verleend bij KB van 17 juni 1970.

Vlag:

De vlag van Axel vertoont de voornaamste figuren en kleuren uit het wapen. De twee sleutels duiden hier op de vereniging van stad en ambacht. De vlag werd door de gemeenteraad vastgesteld op 1 maart 1966.

Varia:

Kermis op de vrijdagavond en zaterdag vóór en de maandag en de dinsdag na Pinksteren. Weekmarkt op zaterdag. Veemarkt op de tweede donderdag van december; deze jaarmarkt dateert van omstreeks 1570.

Monumenten:

Oudheidkundige monumenten bezit de stad Axel nauwelijks. Aan de zuidzijde liggen nog overblijfselen van vestingwallen uit de late 16e eeuw (zie Axel, vestingwerken). Het raadhuis uit 1662 (gewijzigd in 1776 en 1786) werd in 1938 afgebroken; op dezelfde plaats werd een nieuw stadhuis gebouwd. De inwoners van Axel hebben het carillon bekostigd als blijvend aandenken aan de viering ‘750 jaar stad’ in 1963.

Aan de bevrijdingsstrijd om Axel in september 1944 door een Poolse pantserbrigade o.l.v. kolonel dr. Z.M. Szydlowski, herinneren het Poolse monument aan de Oranjestraat, het Poolse Kruis aan de weg AxelHulst, de Szydlowskibank op het Szydlowskiplein en een gedenkteken op de Openbare begraafplaats.

Bij een sanering van de stadskern werden van 1963-1967 opgravingen verricht door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek waarbij o.a. de funderingen van het Hof van de Heren van Axel en van het Axelse schepenhuis uit de 14e eeuw zijn teruggevonden en onderzocht. Tijdens deze opgravingen vond men in de ondergrond tevens sporen van bewoning uit de → Prehistorie.

Vestingwerken:

Axel zou in 1213 door de Gentenaren met muren tot een burcht versterkt zijn en volgens de Chronyke van Vlaanderen zou deze stad, bij de strafexpeditie van Philips de Goede op 3 juli 1452, ook grachten hebben bezeten. Tijdens de onlusten tegen Maximiliaan van Oostenrijk (1488-1492) komt Axel niet meer als een versterkte stad voor. Het is twijfelachtig of Axel in de Middeleeuwen een versterkte stad was. Op de kaart van Jacob van Deventer (± 1560) blijkt dit althans niet meer. Vanwege de permanente bedreigingen van de ‘pirate ende rebellen’ uit Vlissingen (watergeuzen) werden enige verdedigingswerken aangelegd. Eind oktober (30 of 31) 1583 gaf Axel zich vrijwillig over aan Parma en kwam zodoende weer terug in Spaanse handen.

In verband hiermede zullen de verdedigingswerken wel verder zijn uitgebreid. Na de verovering door Prins Maurits op 17 juli 1586 werd de stad provisorisch versterkt (een door hem ondertekend beperkt ontwerp van 22 mei 1599 is nimmer uitgevoerd). Eerst in 1600 werd met de bouw van een vesting volgens de oud-nederlandsche versterkingskunst begonnen en in 1601 voltooid.

De vesting had een rechthoekige vorm met acht bastions (west: Zierikzee of aan de Echo; noord: Ter Goes of Galge, Tholen of Kerpelput, Vlissingen of Molen; oost: Ter Vere of aan de Commandeurshof; zuid: Nassau of aan de Majoorshof, Oranje of Zeeland en Middelburg of aan ’t Kruitmagazijn) en één ravelijn en voorts een hoofdgracht met een contrescarp om de gehele vesting. De twee poorten droegen de namen Land- en Waterpoort. Aan de zuidzijde lag het Axels Diep, dat later bij eb voor troepen begaanbaar was.

Bezetting en onderhoud kwamen ten laste van het → Committimus. Na de Vrede van Munster(1648) werd de vesting Axel, bij oorlogsdreiging zoals in 1672, 1688-1697, 1702-1713, 1741-1748, 1784-1785 en 1793, weer in staat van verdediging gebracht. Van half 1747 tot begin 1749 werd de stad zonder geweld weer tot begin 1814 door de Fransen overgenomen. Tijdens deze periode besloot het Franse bewind de vesting te ontmantelen. In 1816 werd de vesting Axel definitief opgeheven.

Bij de Nederlands-Belgische troebelen in 1830-1831 kreeg Axel een Nederlandse bezetting. In de Tweede Wereldoorlog bezetten de Duitsers, na doortocht en vertrek van Franse hulpkorpsen, op 21 mei 1940, na enige gevechten de stad. De bevrijding geschiedde door de 1e Poolse pantserdivisie onder generaal St. Maczek (19 september 1944). De brigade onder kolonel Z.M. Szydlowski had daaraan het grootste aandeel.

Geschiedenis: Axel was reeds vóór 991 bekend. In 813 zou er door heer Robbert al een Godshuis voor Mannen zijn opgericht en het schijnt dat de Denen (Noormannen) in Axel hebben vertoefd van 837 tot 885. In 991 ofin 1012 kreeg graaf Boudewijn IV van Vlaanderen de → Vier Ambachten: Hulst, Axel, Assenede en Boechoute in leen van keizer Hendrik II.

Dit gebied behoorde tot het bisdom Utrecht en het aartsbisdom Keulen. In 1183 gaf graaf Philips van den Elzas van Vlaanderen aan Axel stadsrechten (sommige historici zijn van mening dat dit eerst in 1213 het geval was; in 1963 is in Axel het 750-jarig bestaan van de stad gevierd).

De kerk van Axel vinden we het eerst vermeld in een bewaard gebleven document uit 1108, maar de kerk zal zeker ouder zijn geweest. Ze was gewijd aan St.-Pieter. Funderingen van deze St.-Petruskerk bevinden zich nog in de bodem van de Algemene Begraafplaats. Behalve de kerk kende men te Axel een tweetal kapellen, gewijd aan St.Barbara en aan Johannes de Doper. Aan het hof van de Heren van Axel was bovendien een kapel gewijd aan de H. Maagd.

Het blijft onzeker of er te Axel een klooster van dominicanen heeft bestaan. Wel is er sprake van een abt. Zoals iedere Middeleeuwse stad had ook Axel zijn hospitaal, waarvan Maria de patroonheilige was.

Axel heeft veel rampjaren gekend: In 1248 verwoestte Jan van Avesnes, die in conflict was geraakt met graaf Willem II van Holland, de stad. In 1295 verbrandde Axel geheel. In 1330 en 1381 plunderden de Gentenaren de stad tijdens hun conflict met graaf Lodewijk van Male. De Gentenaren kwamen opnieuw met hun graaf in botsing tijdens het bewind van Philips de Goede; daarbij werd Axel door de grafelijke legerbenden veroverd en in brand gestoken pp 3 juli 1452, en op 15 september verder verwoest bij een strooptocht van Gentenaren. In 1457 begonnen de inwoners van Axel aan de herbouw van een stadhuis. In 1471 werd de stad getroffen door een grote brand.

In 1574 plunderden de Geuzen de stad en verbrandden zij het omstreeks 1230 gestichte klooster Ter Hagen bij Zuiddorpe (→ Koewacht). Ook de kerk, het stadhuis, het kasteel en andere voorname gebouwen gingen in vlammen op. In 1583 viel Axel weer in Spaanse handen. Op 17 juli 1586 veroverden prins Maurits en Philips Sidney de stad voorgoed. Dit was het eerste wapenfeit van de slechts 18-jarige prins! In 1590 stelden Gecommitteerde Raden van Zeeland een provisionele unie vast tussen de steden Axel, Ter Neuse en Biervliet (→ Committimus).

Axel is een brandpunt van de Reformatie geweest . Dit blij kt uit de vele processen en confiscaties die zijn uitgesproken door de Raad van Beroerte. In 1562 werden te Axel reeds hervormde predikdiensten gehouden. In 1566 was er een consistorie. Op 24 augustus van dat jaar preekte Caspar van der Heyden voor veel volk. De dag daarop ging de beeldenstorm over Axel en van hieruit over een groot gedeelte van Oost Zeeuws-Vlaanderen. Na het ingrijpen van de graaf van Egmond was het voorlopig afgelopen met de reformatorische kerkdiensten, die pas in 1578 konden worden hervat tot 1583.

De Reformatie kreeg definitief de overhand toen Maurits de stad in 1586 veroverde. Na deze verovering voor de Staten moesten de katholieken ter kerke in → Zuiddorpe. Vanaf 1685 oefenden minderbroeders vanuit hun residenties De Klinge, Overslag, Zelzate en later Koewacht op Spaans gebied, de zielzorg uit over de katholieken van het land van Axel en Terneuzen. In 1784 is er in de buurt van de Landpoort een schuurkerk gebouwd waar nu en dan een mis opgedragen werd ten behoeve van de weinige katholieke Axelaars, de soldaten en de seizoenarbeiders uit Vlaanderen. In Zuiddorpe woonde een priester die aangesteld was voor Axel. In 1788, toen Zuiddorpe een nieuwe schuurkerk kreeg, moest men weer vanuit Axel daarheen om de mis bij te wonen.

Pogingen in 1817 ondernomen om in Axel een r.k. kerk te bouwen, mislukten. Het duurde tot 1861 voordat in Axel weer een parochie werd opgericht. In de ‘Verloren Hoek’ werd een boerderij gekocht die tot noodkerk werd ingericht en op 12 augustus 1861 door deken Augustinus van Hecke ingezegend. In 1863 was een nieuwe kerk, naar een ontwerp van architect P. Soffers, gereed gekomen. Deze kerk werd op 13 december 1863 door genoemde deken ingezegend.

Aanvankelijk was het aantal parochianen zeer gering, maar door uitbreiding van de gemeente kwamen er steeds meer katholieken in Axel wonen, waardoor het nodig was de kerk te verbouwen en te vergroten. Op 1 januari 1928 werd de verbouwde kerk door de bisschop van Breda geconsacreerd.

De hervormde gemeente van Axel behoorde van 1580-1583 tot de toen bestaande classis van Hulst, waartoe ook gemeenten uit het land van Waas behoorden. De classis Hulst werd niet weer opgericht. Omdat ZeeuwsVlaanderen → generaliteitsland was geworden, viel ook Axel onder de Classis Walcheren, welke bepaalde dat er in het gebied van Axel, Terneuzen en Biervliet twee predikanten zouden zijn. In 1591 kreeg Axel zijn eerste vaste predikant en omdat het zielental in die tijd gestadig groeide, kwam er in 1662 een tweede bij. Tijdens de inlijving bij Frankrijk (→ Franse tijd), van 1794-1814, telde Axel 1887 zielen (in 1802), waarvan er 1840 tot de gereformeerde kerk behoorden. In deze tijd trad een opmerkelijk man naar voren, ds.

Jan → Scharp (1756-1828), zieleherder te Axel van 1780-1786. Scharp stond zeer tolerant tegenover andersdenkenden en liet dat in zijn vele geschriften blijken, hetgeen tot een grote ruzie in zijn gemeente leidde. Een apart hoofdstuk in de kerkelijke geschiedenis van Axel vormde de beweging om de oefenaar J. Vijgeboom, die hier van 1822-1836 werkte en er de Herstelde Kerk van Christus stichtte, een voorbode van de Afscheiding. In 1838 werd te Axel een Christelijk Afgescheiden Gemeente geïnstitueerd. In 1886 kreeg de → Doleantie (van A.

Kuyper) de meerderheid van de kerkeraad achter zich. Ook deze groep stichtte een eigen kerk. In 1892 vond er landelijk, voorlopig althans, een vereniging plaats van de Chr. Ger. Kerk van de Afscheiding en de Nederduits Ger. Kerk, welke in 1913 in Axel definitief werd.

Naast deze was er ook een Ger. Gemeente, gesticht door ds. D. Bakker, welke gemeente in Axel nog de naam draagt van ‘Bakkerskerkje’. In 1945 heeft de → vrijmaking Axel ten zeerste beroerd. De Ger.

Kerk stelde zich achter de vrijmaking op. Enkele honderden leden traden uit.

Op 14 december 1918, nauwelijks een maand na het staken van de gevechten van de Eerste Wereldoorlog, werd te Axel een → anti-annexatiecomité opgericht, dat onmiddellijk weerklank vond in heel Zeeuws Vlaanderen. Op 21 mei 1940 werd Axel na het vertrek van de Franse militairen bezet door Duitse strijdkrachten. De bevrijding kwam op 19 december 1944 door Poolse troepen.

Na de Tweede Wereldoorlog deelde Axel in de economische opbloei van Nederland. De plaats maakte een periode van snelle groei en modernisering door, waardoor uiterlijk nog maar weinig zichtbaar is van het oude Axel. Nagenoeg verdwenen uit het stadsbeeld is ook de typische Axelse klederdracht.

LITERATUUR

Van den Bosse, De Axelaars. J. de Bree, Klederdrachten (1958). Freekenhorst, Bange dagen. P.H. Gallé, Beveiligd bestaan. M.F. Sturm, Oorlogsdagboek. Steigenga-

Kouwe, Zeeuws-Vlaanderen. Tegenwoordige Staat, II, 536. VanEmpelenPieters, Zeeland door de eeuwen, 241. Van Waesberghe, Oorlog Staats-Vlaanderen, 54-79. Zie verder bibliografie, topografische ingang,