gemeente in zuid-oost-Brabant, bestaande uit Valkenswaard en de kerkdorpen Dommelen, Borkel en Schaft. Aantal inwoners: 28.780 (1986); oppervlakte: 5.311 ha.
Wapen: in azuur het beeld van St. Nicolaas, houdend in de rechterhand een kromstaf, terwijl hij de linkerhand beschermend uitstrekt boven drie kinderfiguren, staande op de rand van een kuip, het geheel geplaatst op een grond, alles van goud (1954). In 1819 had de Hoge Raad van Adel als wapen vastgesteld „zijnde een blauw schild beladen met Sint Nicolaas van goud”. Het wapen, zoals dat werd gevoerd tussen 1942 en 1945, was anders: „In goud een slechtvalk in natuurlijke kleur, gekapt en geschoend van keel, zittende op een vuist, gehandschoend van het hetzelfde en vergezeld in de rechterbovenhoek van een posthoorn van hetzelfde, beslagen van zilver, in de linkerbovenhoek van een merlet van keel en in de schildvoet van een lelie van hetzelfde met afgesneden voet. Het schild gedekt met een gouden kroon van drie bladeren en twee paarlen.” Vanaf 1945 werden door het gemeentebestuur regelmatig pogingen gedaan om het valkwapen te doen vervallen en het oude wapen met St. Nicolaas terug te krijgen, echter zonder resultaat, totdat de gemeenteraad een uitvoerig gemotiveerd voorstel aan de koningin voorlegde.
Het duurde nog twee jaar voordat het K.B. tot stand kwam, waarbij Valkenswaard in het voor 1 mei 1934 gevoerde wapen werd bevestigd. Geschiedenis: archeologische vondsten hebben aangetoond, dat tussen 8500 en 3000 voor Chr. mensen op het grondgebied van Valkenswaard hebben geleefd. Aanvankelijk zou Valkenswaard naamloos de geschiedenis ingaan als het grootste stuk van een Frankische heerlijkheid. In die oude tijd wordt alleen Waalre als woonstede genoemd.
Maar ook Valkenswaard was het grondgebied van een adellijke Frank, Aengibald, die katholiek geworden was en dit domein in 704 aan St. Willibrord schonk. Van een Frankische heerlijkheid werd Valkenswaard een onderdeel van de heerlijkheid, die de Abdij van Echternach eeuwenlang in haar bezit heeft gehad, om vervolgens samen met Waalre en Aalst een nieuwe middeleeuwse heerlijkheid te gaan vormen. In het begin daarvan, rond 1377, was Jan van Kuijk hier heer en meester, totdat de heerlijkheid overging op Juan, prins-bisschop van Luik, in 1404. Reeds in 1441 werd de heerlijkheid opgekocht door de heren van Horn, van wie Jan en Hendrik haar in de 15e eeuw bezaten. Toen deze laatste in 1514 overleed kwam de rijke bezitting, die al eens in 1508 door de Geldersen was verbrand, aan Elisabeth van Rotselaer.
Zij was gehuwd met Michiel van Croy. Onder de grondeigenaren worden kort daarna, in 1521 en 1550, ook nog Maria en Johannes van Gaveren en Frans van Aelst genoemd, maar vermoedelijk is de heerlijkheid toch in het bezit van de familie Van Rotselaer gebleven tot 1550, toen keizer Karei haar had opgedragen aan Huybrecht van der Cluzen, die tien jaar later zijn bezit wist te vergroten door ook Dommelen er aan toe te voegen. Kort daarna regeert zijn zoon Hubert van der Cluzen over Aalst, Waalre, Valkenswaard en Dommelen, opgevolgd door Jan van der Cluzen. In 1648 was Dommelen echter geen heerlijkheid meer, omdat deze werd ingelost. De laatste Van der Cluzen, Huybrecht Gerard, overleed in 1729. Zijn weduwe liet de heerlijkheid na haar dood, ca veertig jaar later, na aan de familie Backers, die ook de ambachtsheerlijkheid van Oud-Beyerland bezat.
In 1795, toen de heerlijke rechten werden afgeschaft, raakte Valkenswaard, dat toen ongeveer 1120 inwoners telde, van Waalre gescheiden, nadat beide dorpen tot 1721 met Aalst een heerlijkheid hadden gevormd. In 1828 werd Valkenswaard afzonderlijk verkocht aan de heer Decourt Dordi, maar een officiële heerlijkheid was het al niet meer. Een eigen gemeente werd het later wel, in 1934 vergroot doordat de gemeenten Borkel en Schaft en Dommelen erbij werden gevoegd.
Toen ook Valkenswaard zijn kerk aan de hervormden moest afstaan werd in 1656 een grenskapel, aan de zuidkant van de Meierij gebouwd, waar nu ongeveer de abdij Achelse Kluis staat. Deze heeft tot 1672 dienst gedaan; toen werd er in de plaats zelf een schuurkerk gebouwd. Als deel van de parochie wordt Valkenswaard in 1326 onder de naam Wedert vermeld. De Abdij van Echternach bleef het patronaatsrecht behouden toen in de 15de eeuw ook in Valkenswaard een eigen kerk werd gebouwd. De in 1648 ontruimde kerk kregen de katholieken in 1804 terug; zij was inmiddels echter te klein geworden. In 1859 werd daarom een nieuwe kerk gebouwd naar ontwerp van architect Weeber.
Deze St. Nicolaaskerk werd later vergroot. Inmiddels was in 1920 de Antoniuskerk gebouwd, naar ontwerp van architect Wolters.
De oude katholieke kerk werd in 1861 gesloopt; de toren in 1863.
De naam Valkenswaard komt het eerst, in 1326, voor als Wedert, geleidelijk aan werd dat Weerd, vervolgens Varkensweerd, dank zij een levendige handel in varkens. In het begin van de 17de eeuw begon * hier de valkenjacht, waar deze streek al gauw bekend om zou worden. Na 1750 liep die echter terug; de laatste koninklijke valkenier was Adriaan Mollen, die deze functie uitoefende van 1842 tot
1855. Zijn zoon Karel was hier de laatste valkenier. Door die valkenjacht kreeg Varkensweerd uiteindelijk de naam Valkenswaard.
Valkenswaard kreeg uiteindelijk een goed geoutilleerde stedelijke kern en vervult ook een centrumfunctie in de Kempen. Ook op het gebied van de industrie ging het een rol van betekenis spelen. In 1864 werd hier de grondslag gelegd voor de sigarenindustrie; na de Tweede Wereldoorlog kwam er een grote verscheidenheid aan bedrijven. Naast de sigarenindustrie is Valkenswaard o.m. bekend om de Dommelse bierbrouwerij, de Bova autobusindustrie, Smeva koeltechniek, Brabantia huishoudartikelen, Philips treksteen, diamantverwerkende industrie en andere op het gebied van metaal, hout- en leerbewerking. Overheidsinstellingen: gemeentehuis Markt; gemeentebedrijven Maastrichterweg; gemeentepolitie Waalreseweg; postkantoor Valkenierstraat; postagentschappen Bruhezedal, Kempervennen, Nieuwe Waalreseweg; elektriciteit: Pnem Markt. Onderwijs: 13 basisscholen, waarvan 1 chr., 1 openbaar; lts; leao, ihno, lhno; 2 scholen buitengewoon onderwijs, w.o. 1 lom-school; gem. muziekschool; 3 scholen voortgezet onderwijs, mavo, havo, atheneum, gymnasium.
Religie: 8 r.k. kerken; 1 gereformeerde kerk; 1 Ned. Herv. kerk. Op de grens met België: Achelse Kluis, Trappistenabdij.
Sportaccommodaties: 8 gymnastieklokalen, sporthal Amundsenstraat, hengelvijvers De Weteringen, Sportpark Bosstraat, Sportpark Borkel en Schaft, Sportpark Den Dries, Sportpark Dommelen, twee tennisparken; Eurocircuit Valkenswaard Victoriedijk; overdekte handboogbaan Bergstraat, bowlingbanen, golfbaan Eindhovenseweg, kegelbaan Leenderweg, rolschaatsbaan De Dennenberg; zwembad De Wedert met overdekt en open bad. Cultuur, recreatie: Museum Van Gerwen-Lemmens, Galerie Brabant, Galerie Lambèr; handweverij Bobijn; kampeerboerderij.
Monumenten: waterradmolen De Venbergen, waterradmolen Dommelen, Borkel en Schaft Waterstaatskerk uit 1844, St. Nicolaaskerk Valkenswaard uit 1859, korenmolen St. Anthonius Abt Borkel en Schaft, 18de-eeuwse teutenboerderijen en geboortehuis mgr. Kuijpers in Borkel en Schaft, Huize Agnetendal met oude kloostermuur Dommelen, brouwerij uit omstreeks 1880, Dommelen.
Bron: Info afd. voorl. gemeente Valkenswaard; Valkenswaard van A tot Z; Eindh. Dagbl., 28 dec ’61; Van Wedert tot Valkenswaard.
