gemeente in het oosten van Noord-Brabant, gelegen tussen Eindhoven en Helmond. Ze omvat de dorpen Nuenen (hoofdplaats), Gerwen en Nederwetten, alsmede een aantal gehuchten en buurtschappen, t.w.
Alvershool, Boord, Eeneind, Heerendonk, Hooi, Hooydonk, Laar, Langlaar, Nieuwe Dijk, Olen (ged.), Opwetten, Refeling, Rullen, Spekt, Stad van Gerwen (ged.) en Vaarle.Nuenen c.s., dat in 1821 ontstond uit de samenvoe ging van de gemeenten Nuenen-Gerwen en een deel van Nederwetten-Eckhart, telt 19.440 inwoners (1985) en is 3452 ha groot. Ze maakte deel uit van de Agglomeratie Eindhoven en grenst aan de gemeenten Lieshout, Helmond, Mierlo. Geldrop. Eindhoven, Son en Breugel en Sint-Oedenrode. Wapen: Bij besluit van de Hoge Raad van Adel (1817) is het wapen van Nuenen. dat nu het gemeentewapen is, als volgt toegekend: zijnde van Lazuur (= blauw), beladen met een kruis van goud, gekantoneerd in het eerste en vierde deel met een klimmende leeuw, en in het tweede en derde deel met eene opene roos. alles van goud. De ene roos stamt uit het familiewapen van Dirk van Altena, hertog Jan van Brabant voegde er een roos uit zijn eigen familiewapen aan toe.
Bij raadsbesluit van 21 okt. 1976 is de gemeentevlag vastgesteld: vier banen, wit, zwart, geel en blauw en een rode broekingsbaan ter breedte van ¼ van de hoogte van de vlag. De kleuren zijn afgeleid van de oorspronkelijke gemeentewapens van Nuenen, Gerwen en Nederwetten. Geschiedenis: Van de drie kerkdorpen, waaruit de gemeente bestaat, t.w. Nuenen. Gerwen en Nederwetten. moeten de eerste twee zijn ontstaan tussen de 5de en 8ste eeuw, waarbij Gerwen wel het eerstgeboorterecht heeft. Toch hebben prehistorische vondsten van bijlen, munten en urnen (1863 en 1915), aangetoond dat daarvoor zich al Germanen op het grondgebied van de huidige gemeente hadden gevestigd.
De namen van beide dorpen zijn van oud-Frankische oorsprong en behoren tot de zgn. ,,heim-namen”: Nuenen Neuheim, nieuwe plaats, Gerwen Gerwins-heim, woonplaats van een oud Germaans stamhoofd. Nederwetten stamt uit een veel latere tijd, de 12de-13de eeuw, en heeft zijn ontstaan te danken aan de priorij van Hooidonk. De naam duidt op wetteren, lage gronden die bij hun ontginning door greppels of sloten worden doorsneden.
Over de eerste eeuwen van de beide oudste dorpen is weinig bekend. Niet onwaarschijnlijk is dat het christendom in het begin van de 8ste eeuw ook hier doordrong. De oudste kerk (te Gerwen) werd toegewijd aan St. Clemens, wiens verering vooral te danken was aan de Benedictijner evangelieprediker St. Willebrord. De Benedictijnerabdij van St.
Truiden wordt beschouwd als de eerste eigenaar van Gerwen en Nuenen. Zij werd als zodanig opgevolgd door de graven van Duras en Loon, die de heerlijkheid begin 13de eeuw aan Dirk van Altena uitgaven, van wie bekend is, dat hij omstreeks 1225 kerk en patronaat van Nuenen aan het kapittel van Cortessem schonk. Deze Dirk van Altena stierf echter kinderloos en hertog Jan van Brabant erfde al zijn gebieden.
Van oudsher behoorden de dorpen tot het graafschap Rode ofwel Sint-Oedenrode. De burgerlijke gemeente Nuenen-Gerwen ontstond echter, eenmaal behorende tot het hertogdom Brabant, in het jaar 1300 toen hertog Jan II aan de ingezetenen van beide dorpen middels uitgifte-brieven het gebruik van de communale gronden, de zgn. gemeente, toestond.
In de loop van de 14de eeuw moeten ook de parochies van Nuenen en Gerwen een zijn geworden, op 1 mei 1399 staan beide kerken onder één pastoor. Thomas van der Straten. In 1496 werd echter de kerk van Nuenen van die van Gerwen gescheiden, Nuenen had inmiddels qua inwonertal het oudere Gerwen overvleugeld. De Luikse bisschop Johannes van Horn stemde ermee in.
Eind 15de eeuw stonden er in Nuenen-Gerwen ruim 200 huizen. Tijdens hun roof- en plundertochten van 1478 en van 24-27 sept. 1512 hebben de Geldersen er tientallen verwoest. Ook de kerk van Nuenen is daarbij waarschijnlijk in vlammen opgegaan; eerst ruim tien jaar later kon men het herstel ter hand nemen.
De Tachtigjarige oorlog ging gepaard met brandschattingen en het opleggen van inkwartieringsbelastingen zowel door Spaanse als door Staatse troepen. Bovendien bezorgden troepen muitende soldaten op het platteland vaak grote overlast. Ook de oorlog uit de jaren 1672 en volgende betekende een ;;miserabilen staet en tyt dezer plaetsen”. terwijl de Oostenrijkse successieoorlog met zich bracht dat Kerst 1744 te Nuenen en Nederwetten een regiment Hannoverse dragonders ingekwartierd moest worden, welke beproeving werd herhaald in juni 1746, april 1747 en maart 1748. In de jaren 1794-95 bleek de strijd tussen Fransen en Engelsen bijzonder kostbaar voor de gemeente Nuenen-Gerwen.
Toch werden de Fransen bij hun komst toegejuicht, niet in de laatste plaats vanwege het feit dat het na 1648 de rooms-katholieken niet meer was toegestaan hun godsdienst in het openbaar uit te oefenen. Zowel in Gerwen als in Nuenen en Nederwetten waren daarbij de kerken in handen van de hervormden gekomen. Dit was wel erg veel ruimte voor de paar protestanten in deze dorpen, de kerk van Nederwetten werd dan ook ingericht als raadhuis. In 1798 kregen de katholieken echter weer de beschikking over hun oude kerken. Die van Nuenen was inmiddels gedeeltelijk ingestort en de resten werden grotendeels gebruikt voor de verbouwing van de schuurkerk op het Heieind (1823). De toren werd in 1888 afgebroken.
De toren van Gerwen had in de tweede wereldoorlog, toen hij dienst deed als observatiepost der Duitsers, ernstig te lijden onder beschietingen door de Engelsen op 21 en 22 sept. 1944. In Nederwetten werd de oude kerk aan de Dommel in 1898 afgebroken, de toren liet men echter staan. Dit in vervallen staat verkerende bouwwerk staat nu plaatselijk bekend als de „Kerkhoef’. Monumenten: St. Clemens, de oude r.k. kerk in Gerwen (eind 15de eeuw, gerest. 1587, 1900 en 1945).
N.H. kerkje te Nuenen, waar de vader van Vincent van Gogh als dominee heeft gestaan, pastorie (gerest. naar toestand ca 1884 met daarachter werkatelier van de schilder).
De „Kerkhoef’’ in Nederwetten, overblijfsel van 14de-eeuwse toren van parochiekerk. Elooydonkse watermolen (ca 1150) aan de weg Nederwetten-Breugel en de Opwettense watermolen (1743 op de plaats van de molen uit 1429) op de kleine Dommel, met het grootste rad in Brabant. Windmolen ,,De Roosdonck” aan de Gerwenseweg, een ronde bovenkruier (1884).
Vincent van Gogh-monument, ontworpen door Hildo Krop onder een eeuwenoude lindeboom en een beeld uit het Van Goghjaar 1984. Natuurgebieden: het Nuenense Broek, Heerendonck, Gerwense-, Papenvoortse- en Revelingsheide; Geulbergven, Buismanven, Witven en de Kamervennen. Aan de Molvense Erven de watervogelkwekerij „De Wiender”.
Middelen van bestaan: enige industrie, enkele agrarische bedrijven; 80% van de werkende bevolking werkt buiten de gemeente, waardoor Nuenen c.a. voornamelijk fungeert als woon- en forensengemeente, die tot 25, max. 30 duizend inwoners zal groeien.
Gilden: Er zijn 5 plaatselijke gilden, t.w. het St. Anna- en O.L. Vrouwegilde te Nuenen, het St. Annagilde te Nederwetten, het St. Catharinagilde te Nuenen, het St. Antoniusgilde te NuenenEeneind en het H.
Kruisgilde te Gerwen. Ze houden hun oude, kleurrijke tradities nog steeds in ere, waarbij in de gilde-optochten het H. Kruisgilde altijd vooraan gaat.
Overheidsinstellingen e.d.: gemeentehuis, Papenvoort 15, Nuenen; groepsbureau rijkspolitie, Kloosterstraat 3. Nuenen: postkantoor. Aardappeleterssteegje 4. Nuenen: waterschap De Aa. Postelstraat 49. 's-Hertogenbosch, De Dommel. Molenpad 8. Boxtel.
Nutsbedrijven: gas: Nutsbedrijven Eindhoven. Nachtegaallaan 1. Eindhoven: water: Waterleidingmij Oost-Brabant, Burg. Coxlaan 2. Heeze; elektriciteit PNEM, Molenstraat 1. Best. Onderwijs: Nuenen telt 9 basisscholen en een MAVO-LHNO.
Recreatie en sportaccommodaties: Instructiebad. Sportlaan 6. Nuenen: recreatieplan Enode (vis- en ioenvater: openluchtzwembad), Enodedreef 3-5. Nuenen.
Bron: A. M. Frencken. Memoriaal der dorpen en parochies Gerwen, Nuenen en Nederwetten. 1948; Algemene Informatie over de gemeente Nuenen e. a.
