Encyclopedie van Friesland

Prof. Dr. J.H. Brouwer (1958)

Gepubliceerd op 22-01-2020

STAD

betekenis & definitie

In Frl. sedert de late M.E. een van land of deel (grietenij) afgezonderde rechts- en bestuursgemeenschap met vergaande zelfstandigheid, onder eigen organen.

Het betrof meestal één woonkern met weinig omringend platteland; omwalling was voor het begrip niet nodig (Workum en Ijlst zijn nooit versterkt). Al worden namen van enkele latere steden (Staveren, Dokkum) vroeg genoemd, de eigenlijke stedenvorming vindt pas in de 14de en vooral 15de eeuw plaats. Markt en marktrecht schijnen de aanloop geweest te zijn (Joure, als markt, heeft het nimmer tot S. gebracht). S-verheffing door een landsheer was niet mogelijk, alleen Staveren is in zijn ontwikkeling soms door de Hollandse graven begunstigd, zie Buitenburen, Klokslag, Stadsfries, Stadsspeelman, Stadsvlaggen, Stadswapens, Stadszegels.

Zie: A. Telting, Het Oudfr. S.-recht (Den Haag 1882); Vr. F. xxxvi (1941), 102-130.

Stadsboeken. Codices van stedelijk recht. In de S.sboeken is voor het jonge stedelijke gerecht vastgelegd, in hoeverre zijn normen afweken van het voordien gebruikelijke (land- of deelsrecht, dat rondom ten plattelande bleef gelden), of dit aan vulden. Soms (Franeker) blijkt dit S.s-recht tot stand te komen met medewerking van het grietenijbestuur (dus Franekeradeel). Later (Bolsward, Sneek) geschiedt het autonoom.

Staveren had een S.s-recht, waarin 13de-eeuwse elementen, met Hollandse kenmerken. Het S.s-recht van Lwd. (wrsch. niet compleet overgeleverd) is een bonte verzameling uit verschillende Tijd. De Franeker Buurbrief (1417), met zijn voorloper het Marktrecht (1402), duidelijk gedateerd, toont de samenhang met verleden en omgeving. De inhoud is nog weinig systematisch: de hoofdeling Sicke Sjaerda zal met drie raadslieden kleine zaken berechten, de zware blijven aan het gerecht van Franekeradeel. De S.s-boeken van Bolsward (1455, herzien 1479) en Sneek (1456, later uitgebreid), die elkaar wederzijds beïnvloed hebben, zijn het meest uitgewerkt: afdelingen over civiel recht, straf-, proces-, burger-, kiesrecht, raadsbestelling, regeringsvorm, politietoezicht enz. Van een aantal steden zijn geen S.s-boeken bewaard; of ze hebben nooit bestaan, of er is geen eigen S.s-recht geweest. Organen, genoemd in de S.sboeken, zijn: burgemeester (te Lwd. en Dokkum: olderman); schepenen (niet te Franeker); reedsliode, zie Reedsman (niet te Staveren) ; de zesendertig (Bolsward, Sneek) ; de mene trettene (Lwd.); de mene meente, secretaris, bode, dragers, brandmeesters enz.

Uitgave: A. Telting, De Fr. S.-rechten (Den Haag 1883).