(Fr.: Hinnaerderadiel, zie Hennaard). Gem. in Westergo, eertijds de vijfde in rang.
Tot de gem. behoren de dorpen Wommels (hoofdplaats), Oosterend, Welsrijp, Kubaard, Spannum, Lutkewierum, Rien, Itens, Roodhuis, Hidaard, Baijum, Waaksens, Hennaard en Edens. GEMEENTEWAPEN. Een schild van lazuur, met een zilveren dwarsbalk van de linkerbovenhoek naar de rechterbenedenhoek, waarop een groen klaverblad, een rode open roos en een groene ster.
Het schild is gedekt met een gouden kroon. Grietenij wapens. BEVOLKING.
In 1714 2030 inw.; 1900 5031; 1958 4820. Het aantal daalt voortdurend.
De beroepsstructuur (1947) geeft de volgende cijfers: landbouw 921, nijverheid 383, handel en verkeer 293, huiselijke diensten 132, overige beroepen 136 personen. Er zijn twee zuivelfabrieken (Oosterend en Wommels).
Wommels heeft een lederwarenfabriek en fabricage van bliksemafleiders en landbouwwerktuigen. TAAL. In 1955 werden 647 lagere-schoolkinderen op hun taal onderzocht: 99 pct. bleek Friestalig te zijn. KERKELIJK EN POLITIEK LEVEN.
Ned. herv. 3197, geref. 1099, doopsgez. 106, r.k. 323, andere gezindten 24, buitenkerkelijk 272 (cijfers 1947). Bij de tweedekamerverkiezingen in 1956 kreeg de K.V.P. 5 pct.,P.v.d.A. 24,2, A.R.P. 21,1, C.H.U. 40,9, V.V.D. 7,7,
C.P.N. 0,2 pct. De gemeenteraad telt 11 leden: 3
P.v.d.A., 2 A.R.P., 5 C.H.U., 1 V.V.D. (1958)
LIGGING. De gem. wordt begrensd door Franeker, Menaldumadeel, Baarderadeel, Wymbritseradeel, Wonseradeel en Franekeradeel. Deze grieterij is bij Spannum. zeer smal (ca. i km), en vormt daar een hals die Franekeradeel van Baarderadeel scheidt; in het N. deel liggen de dorpen Baijmn en Welsrijp. De grootste breedte van 0. naar W. ligt ten zuiden van Wommels (ca. io km). De totale opp. bedraagt 59,29 km2. Voor de gemeentekaart —> Baarderadeel.
HOOGTE VAN DE BODEM. De bodemhoogte varieert van — 0,6 tot + 0,4 N.A.P. De boezemwaterschappen zijn: Arumermiedpolder, Eeskwerd, Hatsum, Nijland c.a., Oosterwierumer Oudvaart, Ruigelollum, Schamegoutum c.a., Waaksens c.a., Zuiderpolder bij Franeker. Met uitzondering van enige percelen der kadastrale gem. Wommels, hoort H. tot het gebied van het zeewerend waterschap Der Vijfdelen Zeedijken Binnendijks.
GRONDSOORTEN. H. ligt in het Fr. zeekleigebied, en behoort tot de kleiweidestreek. In het noorden en oosten is de klei vermengd met zand.
GEBRUIK VAN DE BODEM. Het grasland beslaat een opp. van 97,7 pct.; de voornaamste bestaansbron is dan ook de veeteelt. De veestapel omvatte in 1956: rundvee 10.830, paarden 426, schapen 3418, varkens 849, hoenders 5112 (cijfers Prov. Voedselcommissaris v. Frl.). WEGENNET.
Wommels ligt aan een driesprong van hoofdwegen, die de verbinding vormen tussen Bolsward en Sneek in het zuiden en de straatweg van Lwd. naar Harlingen in het noorden. Om Wommels is een rondweg geprojecteerd. De L.A.B. verzorgt het personen- en transportvervoer, bodebedrijven het vee- en goederenvervoer. GESCHIEDENIS. De gem., die in het oude kerngebied van Westergo ligt, en verscheidene dorpen en zeer vele terpen telt of telde, wordt in de gewestelijke geschiedenis weinig genoemd. De Schieringers hadden er in de M.E. veel invloed (zie Donia-oorlog). Ook bij de tocht van Verdugo horen wij van deze grietenij, waarvan eertijds Hennaard het hoofddorp was.
Een gemeentebeschrijving ontbreekt tot nu toe. Van de vroegere (adellijke) staten noemen wij : Sassinga te Hennaard, Reenstra of Rienstra te Rien, Donia en Bonga te Hidaard, Hottinga, Jongema, Stapert en Walpert te Wommels, Joruma te Kubaard, Ünga te Edens, Donia te Spannum en Rumeda te Welsrijp.
B., H. s.
Zie: Hepkema Memories, 150-157; I.H. xvi (1934), 133-136; Reg. Leeuw. Cour., 49.
