Uitwisselingsverband op vele terreinen tussen voorsteden van een aantal Europese hoofdsteden. Aanvankeljk betrof de jumelage uitwisseling met andere Westeuropese steden; in verband met de gewijzigde internationale omstandigheden werd eind 1989 besloten deze uitwisseling te beëindigen.
Zaanstad richtte zich sedertdien op de al langer bestaande relaties met het Oost-duitse Zwickau en het Joegoslavische Pancevo en probeerde banden aan te knopen met het Russische Vyborg bij Leningrad.Zoals de naam verraadt (‘Jumelage’ is gevormd uit het Franse 'jumelé', dat is ‘een paar vormend, bindend’) was de uitwisseling een Frans idee. In 1953 werd op initiatief van burgemeester Bareth van Boulogne-Billancourt (voorstad van Parijs) een vergadering in Versailles gehouden, waar de deelnemers, naast Boulogne-Billancourt en Zaandam, waren: Neuköln (West-Berlijn), Anderlecht (Brussel) en Hammersmith (Londen). Zij besloten vriendschapsbanden aan te knopen. In het begin van de jaren ’70 traden Marino di Roma (Rome) en Pancevo (Belgrado) tot het uitwisselingsverband toe en (op initiatief van Zaanstad) volgde in 1987 Zwickau (Oost-Berlijn).
De eerste uitwisseling vond in 1955 in Boulogne-Billancourt plaats en betrof met name cultuur, jeugd en sport. Later kwamen daar steeds meer terreinen bij zoals brandweer, artsen, bibliothecarissen, sociaal werkers en waterhuishoudkundigen.
De kern van de jumelage is dat de gasten veelal niet in hotels worden ondergebracht, maar bij gastgezinnen. Tot 1984 werd de jumelage door de gemeente Zaandam (en later Zaanstad) gesubsidieerd. Met de bezuinigingen ging ook voor de jumelage de geldkraan dicht. Sedertdien probeert de Stichting Jumelage Zaanstad door middel van sponsors en donaties de contacten in stand te houden. De stichting Vrienden van de Jumelage levert daar een bijdrage aan. Sinds het midden van de jaren ’80 probeerde de Stichting jumelage ook binnen Zaanstad contacten tussen ‘Nederlanders en medelanders’ (de ➝ allochtonen in de eigen gemeente) te verbeteren; dit verliep evenwel moeizaam.
De zich wijzigende internationale verhoudingen hadden hun gevolgen voor de jumelage. De doelstelling van de jumelage ‘het kennis nemen van vreemde volkeren’ werd voor wat betreft West-Europa, door de toegenomen communicatie en reismogelijkheden, achterhaald geacht. Vriendschapsbanden met Oosteuropese steden zouden daarentegen een bijdrage aan internationale ontspanning kunnen leveren. Volgens plan zou een internationaal sportevenement in Zaanstad in mei 1990 de afsluiting van de ‘jumelage-oude-stijl’ vormen.
