Omloop der waren tusschen productie en consumptie, voor de grond- en hulpstoffen en halffabrikaten tusschen de verschillende takken der productie (productieve consumptie). De C. vormt in een maatschappij, waarin practisch alle goederen (en diensten) in het ruilverkeer komen, een belangrijke factor in het gezamenlijk productie-proces van grondstof tot verbruik, als C.-proces met domineerende eigen verschijnselen, daar hier blijkt in hoeverre de geproduceerde goederen tegen hun waarde kunnen worden gerealiseerd.
Hierbij treden de tendenzen tot handhaving en verstoring van het economisch evenwicht ←r volledig in werking en de crises hebben als algemeen verschijnsel steeds in het C.-proces hun directe oorsprong. De prijsvorming op grond van de marktverhoudingen was aanleiding tot de in de grenswaardeleer vervatte meening, dat de waarde in het C.-proces ontstaat, waarbij de realisatie van de geproduceerde waarde in het C. proces, met het ontstaan van deze waarde in het productieproces in engere zin, wordt vereenzelvigd.Apparaat van de C. zijn handel en verkeerswezen in de ruimste zin wat betreft de materiëele goederen, en de circulatiemiddelen geld en crediet (het bankwezen) wat betreft hun C. als waarden. De snelheid waarmede de C. zich voltrekt (omloopsnelheid) is van belang, zoowel voor de kosten van de C. als maatschappelijk proces, als voor het rendement van het daarin gebonden kapitaal.
Terwijl in de economische literatuur in het algemeen meer de nadruk wordt gelegd op de afzonderlijke verschijnselen van het ruilverkeer: waarde, geld en crediet, dan op het C.-proces als samenhang, behandelt Marx de C. speciaal als kapitalistisch verschijnsel in verband met de evenwichts- en crisis-factoren. Geld-C. zie: Geld.
Lit.: K. Marx, Das Kapital II Der Zirkulationsprozess des Kapitals, III Der GesamtprozeBs der kapitalistischen Produktion, 1893/94.
