Onder dispensatie verstaat men de uitdrukkelijke ontheffing van een algemeene rechtsbepaling in een bepaald geval van de zijde van de bevoegde macht. Het kan zijn dat de strenge uitvoering van een rechtsbepaling niet alleen onverstandig, maar ook voor een bepaald persoon onbillijk en hard zou zijn.
In zulk een geval wordt een uitweg geschapen of hulp verleend door dispensatie (ontheffing, vrijstelling).Reeds sedert de vijfde eeuw hebben de bisschoppen der kerk in bepaalde gevallen, wanneer dit noodig was, vrijstelling verleend van het opvolgen of van de werking van kerkelijke bepalingen. Sedert de elfde eeuw hebben de pausen dit recht aan zich getrokken, en het recht van bisschoppen en provinciale synode om eigenmachtig dispensatie te verleenen, vernietigd.
In theorie gold de regel dat alleen in geval van noodzakelijkheid of wanneer het voor de kerk nuttig was, dispensatie gegeven werd, maar in de practijk werd dit recht een bron van rijke inkomsten voor de kerk, en werd van dit recht soms groot misbruik gemaakt. Het concilie van Trente verordende, om misbruiken te voorkomen, wel dat dispensatie van een kerkelijke wet slechts dan verleend zou worden, wanneer na onderzoek gebleken was, dat een dringende en rechtvaardige oorzaak (urgens et justa causa) of een duidelijke reden van nuttigheid (evidens utilitas) voor de kerk aanwezig was, maar het pauselijke dispensatierecht bleef onaangevochten. Zelfs kon de paus dispensatie verleenen van de hervormingsbesluiten der conciliën. Natuurlijk mag de paus dat recht ook aan anderen overdragen, wanneer hij dat noodig keurt, of ook wanneer dit in een kerkelijke wet uitdrukkelijk is vastgelegd. Terwille van de practijk geeft de paus aan de bisschoppen een algemeene volmacht om in bepaalde gevallen dispensatie te verleenen, welke volmacht gewoonlijk geldt voor den tijd van vijf jaren. Vandaar de uitdrukking: facultates quinquennales.
Het recht van den paus om dispensatie te verleenen vindt zijn grens in het kerkelijke recht der wetgeving. Evenals de paus geen wetten kan geven, die in strijd zijn met het natuurrecht of het goddelijke recht, en hij alleen vermag dit recht te verklaren, zoo kan hij ook geen dispensatie verleenen, welke met het goddelijke recht in strijd is. De dispensaties worden in den regel schriftelijk verleend, maar in sommige gevallen ook mondeling. In alle openbare zaken b.v. huwelijksverhinderingen, wier behandeling alleen aan den paus toekomt, wordt gehandeld door de dataria apostolica, terwijl bij geheim gebleven huwelijkshindernissen en dispensaties van een huwelijk voor armen de apostolische poenitentariën optreden. Dispensaties die rechtstreeks van uit Rome gegeven worden (dispensatio in forma gratiosa), worden of door Rome zelf onderzocht en beslist, of ook wordt aan een bisschop een mandaat gegeven om na onderzoek namens den paus dispensatie te verleenen (dispensatio in forma commissoria). De dispensatie is van kracht volgens den wil van den uitdeeler voor het verleden of voor de toekomst, en wordt niet krachteloos doordat de betrokken persoon er van af ziet, of wanneer de veronderstelling waaronder zij gegeven is weggevallen is. Dispensaties kunnen in de RoomschCatholieke kerk voor onderscheiden zaken gegeven worden, van de verplichting van de ordo, van het waarnemen van den ambtelijken arbeid, van het houden van geloften, van beletselen voor het huwelijk, van de plicht om de kinderen een Roomsche opvoeding te geven, enz.
Ook in de Protestantsche kerken heeft men de dispensatie overgenomen. Vooral waar de kerk in nauw contact staat met de overheid en waar een hiërarchisch systeem van kerkregeering is, zooals in de Anglicaansche, de Luthersche en ook in sommige Gereformeerde kerken, wordt dispensatie van allerlei kerkelijke verplichtingen door de bevoegde macht gegeven. In Engeland heeft de aartsbisschop van Canterbury een gezaghebbende plaats, terwijl in de Duitsche kerken de landsheer en later de kerkelijke besturen het recht van dispensatie bezaten. Ook in de Nederlandsche Hervormde kerk is het recht van dispensatie in de Reglementen opgenomen. In de Gereformeerde kerken, waarin geen bestuursmachten zijn, kunnen natuurlijk ook de kerkeraden en de meerdere vergaderingen in bepaalde gevallen vrijstelling van verplichtingen verleenen.
