(masque; Ar. Maskhara)
a. Algemeen: vermomming, mom, mombakkes, het plastische of driedimensionale masker.
b. In engere zin: een gelaatsbedekking, naar de vorm van het gelaat, gemaakt van enigerlei materiaal (hout, leer, kurk, papier, doek) om het gelaat zelf te verbergen en/of om er een bepaald ander personage mee voor te stellen of om er een bepaalde expressie mee weer te geven, d.i. het plastische masker. Er zijn twee soorten maskers:
- het vol-masker, dat de mond en de kin niet bedekt, bijvoorbeeld het Commedia dell’ arte-masker. Andere indeling:
- het masker dat vòòr het gelaat wordt aangebracht en
- het masker wordt over het hele hoofd gezet, stolp-masker genoemd.
c. Het masker kan ook door beschildering (→ schmink) direct op het gelaat worden aangebracht: schminkmasker. Het masker wordt meestal met aan het masker aangepaste kleding gebruikt.
- Cultuurhistorisch gezien is het masker een van de oudste cultuurvoorwerpen, die al in de ‘vroegste’ tijden en in alle culturen voorkomt. De oudst bekende maskers zijn de diermaskers, die reeds is de kunst van de ijstijden voorkomen. Het masker heeft verschillende functies: in veel gemeenschappen werd en wordt het masker als een heilig en magisch voorwerp beschouwd. Het masker geldt en gold hier niet als → symbool van het boven - of buitennatuurlijk wezen (god, demon, mythische held, voorouder of geest), maar manifesteert zich als zodanig.
Het masker is dan ook middel om met het boven- of buitennatuurlijke in contact te treden.
- Het masker heeft een magisch-religieuze functie bijv. als afweermiddel tegen ziekten, dood, oorlog, natuurgeweld en ander onheil.
- Het kan eveneens een politieke functie en betekenis hebben bijvoorbeeld als middel in handen van gezagdragers, priesters, tovenaars, of medicijnmannen om hun positie in de gemeenschap of stam te handhaven, om te straffen en om maatregelen te nemen e.d.
- Het masker dient ook als herkenningsteken of als onderscheiding dat men een bepaalde rang bezit of tot een bepaalde kaste, stam clan, familie of genootschap behoort. Soms plaatst men het masker niet voor het gelaat, maar boven op het hoofd om door vergroting meer indruk te maken.
Het toneelmasker
De (plastische) maskers worden als kunstzinnig expressiemiddel bewust gebruikt:
- bij theatervoorstellingen in de Griekse Oudheid sinds de 5e eeuw voor Christus: één acteur kon met behulp van maskers verschillende rollen spelen;
- ook in het Romeinse theater werd gebruik gemaakt van maskers;
- voor bepaalde personages, bijvoorbeeld de duivel in de middeleeuwse mysteriespelen;
- in de tijd van de Renaissance, in het bijzonder in het theater van de Commedia dell’arte;
- in de befaamde maskerspelen aan het koninklijk hof in Engeland en in samenhang hiermee ook in bepaalde stukken van Shakespeare;
- in de Barok (17e en 18e eeuw) in de → Comédie Italienne, een afgeleide van Commedia dell’arte in Parijs;
- Goethe (1749-1832) experimenteerde met maskers voor zijn toneelopvoeringen;
- het gebruik van maskers in het toneel o.a. door Jean-Louis Barrault in Frankrijk en door Bertholt Brecht in "Der Kaukasische Kreidekreis’. Bij hem heeft het masker een sociologische functie: de aristocraten dragen
→ halfmaskers, de proletariërs niet;
- in Nederland is vooral bekend ‘De Persen"onder regie van Erik Vos met maskers van Wim Vesseur;
- Van het niet-Europese toneel moeten vooral de maskers van het Japanse
→ Nô-theater worden vermeld.
Literatuur
- Jean-Louis Bédoin, Les Masques 1961
- Hein L. van Dolen, De Griekse komedie, Amsterdam 1999
- Phyllis Hartnoll, The Oxford Companion to the Theatre, 1995
- Lou Hoefnagels, Maskers maken en ermee spelen.
- Martin Hürlimann, Das Atlantisbuch des Theaters, 1966
