De grote encyclopedie van het antiek

Jan Durdik en anderen (1970)

Gepubliceerd op 02-12-2020

Echappement

betekenis & definitie

(Fr., ontsnapping) of gang, onderdeel van een uurwerk dal de draaiende beweging van het raderwerk omzet in opeenvolgende impulsen voor het onderhouden van de schommelende beweging van het 'regelorgaan' (bijv. de slinger). Het raderwerk vermenigvuldigt het aantal omwentelingen van het eind- of benedenrad, dal in directe verbinding staat met gewicht of veer. terwijl het tegelijkertijd de drijfkracht reduceert tot het minimum aan stuwkracht dat nodig is om het regelorgaan in beweging te houden.

Het oudste echappement is de spillegang (gereguleerd door foliot of balanswiel). Door de toepassing van de slinger (1656) verkreeg men een veel regelmatiger schommelbeweging. Hetzelfde resultaat bereikte men in 1675 voor het balanswiel door dit te voorzien van een spiraalveer. Daarna werd het belangrijkste vraagstuk het vinden van een echappement dat het regelorgaan zo min mogelijk hindert in zijn vrije doorschommeling. Bij de spillegang wordt het schakelrad nl. door de uitslag van het regelorgaan telkens teruggeduwd (terugwerkende gang). Bij terugwerkende gangen bestaat een ononderbroken contact tussen regelorgaan en echappement, waarbij constant kracht wordt uitgeoefend op het regelorgaan.

Tot de terugwerkende gangen behoren ook de anker- of elementgang en de Kreuzschlagunruh. Bij de rustende gangen is het terugwerkende effect opgeheven; het schakelrad blijft in dat geval tijdens de doorschommeling van het regelorgaan telken even stilstaan. Ook bij deze categorie wordt het contact tussen regelorgaan en echappement niet verbroken. Tot de rustende gangen behoren grahamgang, cilindergang, pennegang, brocotgang, komma- of virgulegang en duplexgang. Ten slotte vond men de vrije gang. waarbij alleen contact is tijdens het geven van de impuls; de bekendste zijn chronometergang, vrije of Engelse ankergang, Zwitserse ankergang en pen-ankergang. De spillegang werd voor klokken en horloges gebruikt tot in het begin van de 18de eeuw.

De ankergang komt nog steeds in een grote verscheidenheid van vormen voor; de vrije gangen worden alleen in horloges en scheepschronometers toegepast. De hier genoemde echappementen zijn slechts de meest voorkomende; in totaal bestaan er ongeveer 250 verschillende vormen en variaties.