Gewetensbezwaarden zijn mensen die een bepaalde plicht, bijvoorbeeld de militaire dienstplicht, weigert op grond van gewetensbezwaren ingegeven door godsdienst of overtuiging. Het recht hierop is niet vastgelegd in internationale verdragen.
Volgens de Europese Commissie bestaat er op grond van het Europees Verdrag geen verplichting gewetensbezwaarden te erkennen. Dat verdrag stelt dat militaire dienst niet als dwangarbeid kan worden beschouwd. Het Europees Parlement heeft echter aangedrongen op erkenning van gewetensbezwaarden tegen militaire dienst. In Nederland stelde de Hoge Raad dat de vrijheid van geweten niet ieder de vrijheid geeft de Nederlandse regels te toetsen aan het eigen geweten. De Hoge Raad stelde ook dat de langere vervangende dienstplicht geen dwang inhoudt die internationale verdragen schendt.
In Nederland konden, tot de opschorting van de dienstplicht in 1996, gewetensbezwaarden vervangende, niet-militaire dienst vervullen. In de Europese Unie is de positie van gewetensbezwaarden tegen militaire dienst inmiddels in alle landen geregeld. Buiten de EU bestaan tamelijk goede regelingen in de VS, Canada en Australië. In andere landen bestaat meestal geen of zeer beperkte mogelijkheid tot dienstweigering. In sommige landen, zoals Griekenland, is de vervangende dienst veel langer dan de militaire dienst en wordt om die reden onder meer door Amnesty International als een straf voor gewetensgevangenen beschouwd.
Degenen die om redenen van geweten ook de vervangende dienst weigeren heten totaalweigeraars. Zij worden in de regel met gevangenisstraf bestraft. Amnesty heeft totaalweigeraars als gewetensgevangenen aangemerkt in onder andere Finland en Eritrea. Mensen die vastzitten wegens weigering gebruik te maken van wetgeving die erkenning van gewetensbezwaren regelt en een goede regeling heeft voor vervangende dienst, worden door Amnesty niet als gewetensgevangenen beschouwd.
