Agrarisch Encyclopedie

Veerman (1954)

Gepubliceerd op 17-11-2021

Maten en gewichten

betekenis & definitie

Het is begrijpelijk, dat de mens, waar ook ter wereld, reeds in een vroeg stadium van zijn ontwikkeling, de behoefte gevoeld moet hebben m. en g. in eenheden uit te drukken. Aan de primitieve lengtematen liggen veelal de maten der lichaamsdelen ten grondslag duim, voet etc.) of daaraan ontleende maten (vadem): de grotere maten zijn vaak veelvouden daarvan (roede = een aantal voeten).

De oude oppervlaktematen zijn in enkele gevallen deze maten in het vierkant genomen (vierkante roede) of veelvouden daarvan (hond - 100 vierk. roeden). In zeer vele gevallen geldt echter als opp.eenh. het stuk land, dat in een bepaalde tijd geploegd, bezaaid of gemaaid kan worden (morgen, dagmaat) of met een bepaalde hoeveelheid koren bezaaid kan worden (schepel, mud).

De oude inhoudsmaten zijn even primitief: een schepel, batok (halve klapperdop), kalabas; voor de gewichten geldt hetzelfde: wat een man kan dragen, e.d.

Ook bij gelijke afleiding verschillen deze m. en g. van streek tot streek. De voet varieert in Ned. tussen 26,8 cm (Stichtse vt) en 40 cm (Huisdrunense vt). Het is begrijpelijk, dat bij toenemend verkeer de noodzakelijkheid van een eenvoudig en algemeen aanvaard stelsel van m. en g. gevoeld werd. Op last der Franse regering werd in 1791 in Frankr. het metrische stelsel ingevoerd. Andere landen volgden, o.a. Ned. in 1821.

Eng. en de Ver. St. hebben nog officieel het avoirdupois- en Troy-stelsel. Echter ook in landen, die het metrische stelsel aanvaard hebben, wordt — zij het in afnemende mate — door de bedrijfsgroepen nog van de oude

m. en g. gebruik gemaakt. De timmerman rekent nog met voeten en duimen, de landbouwer nog met roeden, de zeeman nog met vadems en knopen. Het metrische stelsel gaat uit van de eenheid van lengte, de meter, die het 40.000.000ste deel is van de omtrek van de aarde, d.w.z. van een grote cirkel op aarde. Het stelsel is decimaal: de onderdelen zijn 1/10, 1/100 etc. gedeelte van de meter, de veelvouden het 10-voud, 100-voud etc. De oppervlakten zijn het vierkant der lengtematen, de inhoudsmaten de derde machten. De gewichten zijn met deze maten verbonden. Als eenheid is genomen het gewicht van 1 dm3 water bij de temp. van 4 JC, waarbij het zijn grootste dichtheid heeft. Dit gewicht is genoemd kilogram.

Van de m en het kg zijn standaarden in platina gemaakt, welke in het staatsarchief te Parijs bewaard worden. Copieën daarvan bezit elk land, dat het metrische stelsel heeft aanvaard.

Van de landen, welke het metrische stelsel niet officieel aanvaard hebben, zijn Gr. Britt., Ierl. en de Ver. St. de belangrijkste. De daar gebruikte m. on g. zijn:

Lengtematen

inch 2.54 cm

link 20,12 cm

foot 12 inches 30,48 cm

yard = 3 feet 91,44 cm

roti (perch, pole) 51 yard 5,029 m

chain = 4 rods 20,117 m

furlong 10 chains 201.168 m

mile = 8 furlongs 1609,31 m

Oppervlaktematen

square inch 6,452 cm2

square foot 9,290 dm8

square yard 0,836 in2

perch ( = square rod) 25,293 nr

square chain 404,7 m2

rood (Gr.Britt.) 0,1012 ha

acre 0,4047 ha

square mile 2,589 km2

Inhoudsmaten

cubuc inch 16,387 cc3

cubic foot 38.32 dm2

cubic yard 764,6 dm

Gr. Br. Ver. St.

minim 0,059 cm3 0,062 cm3

fluid dram (drachm) = 60 minims . . . 3,55 cm3 3,697 cm

fluid ounce — 8 fluid drams. . 28,41cm 29,6 cm3

gill — 5 Huid ounces . 0,142 dm3

gill - 4 fluid ounces . 0,118 dm3

pint 4 gills 0,568 dm3

pint (natte waren) = 4 gills 0,473 dm

pint (droge waren) - ½ quart .... 0,5506 dm3

quart = 2 pints .... 1,136 dm

quart (natte waren) . ¼ gallon .... 0,946 dm3

quart (droge waren) = ⅛ peck .... 0,101 dm

gallon — 4 quarts .... 4,546 dm3 3.785 dm3

peck (droge waren) = ¼ bushel .... 9,092 dm3 8,8096 dm

bushel (droge waren)= 4 pecks .... 36,37 dm3 35,24 dm3

barrel (natte waren) = 36 gallons . . . 163,65 dm

barrel (natte waren) = 31 ½ gallons . . . 119,24 dm

quarter (droge waren)= 8 bushels . . . 290,9 dm3

In Gr. Britt., Ierl., en Ver. St. zijn twee gewichtenstelsels in gebruik.

A. Troy-stelsel (naar de Franse plaats Troyes) voor edele metalen, in de apotheek, en somtijds voor chemicaliën; gewoonlijk wordt de aanduiding Troy toegevoegd.

period 0,000.006.7 g

doit = 20 periods 0,000.135 g

mite - 24 doits 0,003.240 g

grain = 20 mites 0,064.8 g

scrupel — 20 grains 1,296 g

pennyweight - 24 grains 1,555 g

dram = 60 grains 3,888 g

ounce 8 drams = 20 pennyweight . . 31,103.5 g

pound (lb.) = 12 ounces 373,241.8 g

B. Avoirdupois, afkorting avdp, voor alle andere goederen.

grain 0,059 g

scrupel =10 grains 0.59 g

dram 3 scrupels 1,77 g

ounce =16 drams 28,35 g

pound (lb.: 16 ounces 453,599 g

stone - 14 pounds 6,35 kg

quarter = 2 stones 12,70 kg

short hundred weight = 100 pounds 45,36 kg

(overwegend in Ver. St.)

long hundred weight — 112 pounds 50,80 kg

(overwegend Gr. Britt.)

short ton - 2000 pounds 907,20 kg

(overwegend Ver.St.)

long ton 2240 pounds 1016,05 kg

(overwegend Gr. Britt.)

Enkele Indon. maten en gewichten.

lengtematen

kilaij 0,21 m

hasta (el) = 2 kilan 0,42 m

depa (vadem) = 4 hasta 1,7 m

Vlaktematen

bouw (baboe) = 500 Rijnl. roeden 7096.49 m

kikil bouws

djoenk 4 bouws

loepit bouw

iriug J bouw

idoe bouw

Inhoudsmaten

pikol 67,04231

gantang = ⅛ pikol 8,5766 l

batok = ⅛ gantang 1,0721 l

Gewichten

pikol = 100 kati 61,7613 kg

kati 0,6176 kg

kojang 27 tot 30 pikol (plaatselijk verschillend)

Suriname

ketting = 11 vadem van 6 Rijnl. voet 20,724m

vierk. ketting 429,4 m

akker = 10 vierk. ketting 4294 m2

Curaçao

vara of Spaanse cl (daarnaast worden de Amsterdamse

el en de yard gebruikt) 0,835 m

eana of Curaçaosche kan 2 pich (pint) 1.2 I

gallon = 3 eana 3,61

schepel = 24 eana 28,8 I

vat = 96 eana 115,2 1

Oude Ned. m. en g. Hoewel de invoering van het metrische stelsel bedoelde de oude m. en g. buiten gebruik te stellen, is dit in de praktijk een langzaam proces. Bovendien blijven ze historisch van belang cn komt men deze in de lit. en op oude landkaarten herhaaldelijk tegen. Om de overgang naar het gebruik van het metrische stelsel te vergemakkelijken werden de oude benamingen voor de nieuwe maten gebruikt, onder toevoeging van Nederlands. Ned. duim = cm; Ned. palm = dm; Ned. el = m; Ned. roede — 10 m; Ned. mijl = km. Voor de oppervlakte- en inhoudsmaten en voor de gewichten werden dgl. aanduidingen gebruikt.

Zo b.v. Ned. pond voor kg. Veel ingang hebben deze benamingen niet gevonden.

Oude Ned. inhoudsmaten.

Last, mud, zak, schepel, spint, kop.

Het aantal mudden resp. zakken per last verschilt van plaats tot plaats. Algemeen geldt:

1 mud = 4 schepels 1 zak = 3 schepels
1 schepel = 4 spint 1 spint = 8 kop

Van de vele last-maten noemen wij:

Amsterdamse graanlast = 27 mud of 36 zak 3004 dm3

Amsterdamse roggelast= 2837 dm

Dortse last = 32 zak 3004 dm3

Deventer last = 26 mud 3004 dm3

Gelderse last = 22 mulder (mud) 3004 dm3

Groningse last= 33 mud 3004 dm3

Haagse last = 28 zak 3004 dm3

Utrechtse last = 33 ⅓ zak 3004 dm3

Zeeuwse last = 38 ⅔ zak à 4 maat 2886 dm3

Inhoudsmaten voor hout.

In Ned. worden hiervoor t.d. de metrieke maten gebruikt, daarnaast de Eng. duim en voet cn de Adamse duim en vt. Bij uitzondering ook de: Amsterd. riemduim, d.i. 1 duim hoog en breed, lvt lang, inhoud 188 cm3.

Engelse houtmaten

run food= 0,197 dm3

superficial food = 12 run ft 2,36 dm3

cubic foot= 12 sup. ft 28,32 dm

load= 3,3 load 4.672 m3

Amerikaanse houtmaten

board foot= 2,36 dm3

timber foot = 12 bd ft 28,32 dm3

cord foot= 16 timb. ft 0,4531 m3

cord of wood = 8 cord ft 3,624 m3

Hoekmaten.

Men onderscheidt de volgende verdelingen van de rechte hoek (■/.. Omrekeningstabel):

a. Het sexagesimalc stelsel. De rechte hoek wordt verdeeld in 90 graden (90 °), elke graad in 60 minuten (1° - 60), elke minuut in 60 seconden (1 = 60).
b. Het centesimale stelsel. De rechte hoek wordt verdeeld in 100 graden (100 gr.), elke graad in 100 minuten (1 gr. = 100=), elke minuut in 100 seconden (1° = 100oo).
c. Het decimale stelsel. De rechte hoek is weer verdeeld in 100 graden. De graad wordt verder decimaal onderverdeeld, in decigraden (dgr.), centigraden (cgr.), milligraden (mgr.), decimilligraden (dmgr.) enz.
d. De analytische verdeling. Deze gaat uit van de radiaal. De radiaal is de middelpuntshoek staande op een cirkelboog, die dezelfde lengte heeft als de straal (r). Aangezien de hele cirkelomtrek — 2 𝝅 r is de rechte hoek hiervan het vierde deel e. De verdeling in duizendsten. Deze is gegrond op

de analytische verdeling. Elk deeltje is 1/1000 rad.

De rechte hoek zou dan verdeeld worden in 1000= 1570 duizendsten. Daar dit een moeilijk te hanteren getal is, heeft men dit afgerond op 1600. De zo gedefinieerde hoek (1°/00) komt dus niet precies overeen met pp— rad., maar is toch een zeer

bruikbare verdeling.

Oude Nederlandse lengtematen

El Amsterdamse: 68,78 cm; Delftse: 68,32 cm; Brabantse: 69,23 cm; Haagse: 69,43 cm

Duim Voet Roede

Abcoude 0,309 m 12 vt = 3,71 m

Akersloot 0,285 m 16 vt 4,567 m

Alkmaar 0.279 in 12 vt — 3.356 m

Amsterdam 13 vt = 3.68 m

16 vt 4.83 in

Antwerpen 0,287 m 20 vt = 5.736 m

Arnhem 4,552 m

Barsingerhorn .... 0.284 m 12 vt = 3.403 m

Bergen 0.297 m 18 vt - 4,343 m

Blooise 0.025 m 12 cl - 0.301 m 12 vt - 3,612 m

Breda 5.682 m

Gastricum 0.289 m 18 vL 5,202 m

Drechterland .... 0.325 m 12 vt - 3.921 m

Drentse, veenmaat . . 0.025 m 12 d 0,294 m 16 vt 4.72 m

Drentse, landmaat . . 0,023 m 12 d 0,294 m 14 vt 4,12 m

Eindhoven 5,847 rn

Duim Voet Roede

Emmikhoven .... 0.305 m 12 vt 3,665 m

Friese koningsroede . . 0,326 m 12 vt 3,912 rn

10 vt — 3,26 m

Friese scheepsvoet . . 0.024 m 12 d 0.284 m

Geestmerambacht:

binnensluis . . . . 0,319 m 12 vt = 3,829 m

buitensluis 0.291 m 12 vt 3,26 rii

Gelderse 0,027 m 10 d - 0.272 m 14 vt 3.807 m

Gelderse in Limburg 0.29 in 16 vt 4,64 in

Gend 0.275 m 14 vt - 3,854 m

Gooiland 0,293 m 12 vt = 3,516 m

Gorinchem 0.31 m 12 vt - 3.724 m

Graftse of Schermer-

hornse 0.024 m 12 d 0.287 m 16 vt 4.631 ril

Grave 3,918 m

Groningen 0,0245 m 12 d 0,292 m 14 vt 4,09 rn

Heilo 0.281 m 12 vt 3,375 m

s-Hertogenbosch . . . 0,288 rn 20 vt - 5,753 m

14 vt - 4,032 m

Hondsbossche of Rijpse 0,024 m 12 d = 0,285 m 12 vt - 3,42 m

Huisduinen 0,399 m 12 vt - 4,789 m

Leerdam 3,798 m

Lekkendijkse 0,028 rn 10 tl - 0.28 m 13 v t — 3,636 in

14 vt - 3,916 m
18 vt — 5,035 rn

Loosdrechtse veenrode 3,852 m

St Maartensdijk . . . 0,301 m 12 vt 3,614 m

Mastenbroekse schacht 0,282 m 19 vt = 5,38 m

Niedorp 3,425 n.

Niervaart 3,235 m

5,714 m

Noorder Koggen . . . 3,95 m

Nijmegen 0,027 m 10 d 0,272 m 14 vt 3,81 m

Oosterwolde en Ter-

munten 0,293 m 21 vt - 6,146 m

Otterdijk 0.291 m 12 vt 3,496 in

Overijsselse turfroede . 2,7 m

Prinsenland 3,734 m

Purmerend 0,33 in 12 vt 3,956 m

Patten 0,025 m 13 d - 0,338 m 12 vt = 4.056 m

Rijnlandse 0.026 m 12 d 0,314 rn 12 vi- 3,767 m

16 vt = 5.025 m

Sallandsc 0,38 rn 12 vt 4,53 m

Schager Kogge:

Westfriese zeedijk . . 3,771 m

Barsingerhornse zee-

dijk 3.403 m

Haringhuizer zeedijk 3,423 in

Schoorl 0,297 m 18 vt = 5,343 m

Schouwen 0,026 rn 12 d = 0,31 lm 12 vt - 3.729 m

Steenbergen 3,731 m

Land van Stein .... 3,818 m

Stichtse of Utrechtse 0,027 m 10 d 0.268 m 14 vt 3,756 m

Stichtse landmeters-

roede 0,376 rn 10 vt = 3,756 m

Streyen 4,081 m

.