Het toppunt van Nederland

Aad Struijs (2002)

Gepubliceerd op 30-07-2018

Utrecht

betekenis & definitie

Joost van den Vondel roemde de stad Utrecht ooit als een 'paradijs vol weelde'. En Joost kon het weten, want hij bracht er zijn schooltijd door. Later kwam de dichter er nog geregeld terug.

Nog een beroemdheid uit het verleden: Adriaan Florisz. Boeyens, geboren in Utrecht in 1459. Hij is de enige Nederlander die het tot paus schopte. Op 31 augustus 1522 steeg er witte rook voor hem op uit de schoorsteen van het Vaticaan. Maar amper een jaar later ging hij als paus Adrianus VI zelf de pijp uit. Het geboortehuis van Boeyens kreeg de naam Paushuize. Het staat aan de Kromme Nieuwegracht 49.

De 'werven' van Utrecht zijn uniek. Geen andere stad in de wereld bezit soortgelijke kades langs het water. Ze liggen lager dan het straatniveau en geven toegang tot de 'werfkelders', die tientallen meters onder de woningen door lopen. Veel werven en werfkelders langs de Oudegracht zijn in gebruik als café of restaurant. Elk jaar in mei vormt dit markante stukje Utrecht het decor voor de theater- en cabarethappening Festival aan de Werf.

Soms groeien (bijna) omgevallen bomen doodgewoon door. Bekende voorbeelden zijn de wilde moerbei langs de Oude Gracht en de 200 jaar oude holle trompetboom in het Hooglandse park aan de Biltstraat. Het is de oudste trompetboom in Nederland.

Utrecht is de enige stad in Nederland met acht middeleeuwse kerken in het centrum. Ze getuigen ervan dat de stad eens een politiek en religieus centrum was. De hele noordelijke Nederlanden vielen onder het bisdom Utrecht.

Om de belangrijkheid van de bisschop van Utrecht extra te accentueren maakte men in 1321 een begin met de bouw van de machtige Domtoren. Vlot ging het niet. De bouwvakkers vorderden nog geen twee meter per jaar. Maar ten slotte werd in 1382 een hoogte van ruim honderd meter bereikt.

Aan het begin van de 16de eeuw kwam er een verbinding tot stand tussen de torenhoge kolos en de Domkerk. Maar in 1674 blies een orkaan dat middenschip aan puin. Pas in de 19de eeuw ruimde men de puinhoop op. Sindsdien staat de gotische toren weer moederziel alleen, tientallen meters verwijderd van het resterende deel van de Domkerk.

Sedert 1584, het jaar waarin de 137 meter hoge middentoren van de Sint Janskathedraal in 's-Hertogenbosch door bliksem werd getroffen en afbrandde, is de Utrechtse Dom de hoogste kerktoren in Nederland. In 1872 raakte de reus dat record tijdelijk kwijt, toen de Nieuwekerks toren in Delft een nieuwe spits kreeg, die tot 106,5 meter reikte. Maar in Utrecht lieten ze het daar niet bij zitten. In 1910 kreeg ook het symbool van de Domstad een nieuwe spits, die de recordhoogte op 112,5 meter bracht.

De Domkerk is de enige Nederlandse kerk in Frans-gotische stijl. Bijna het hele jaar door zijn er dagelijks elk heel uur rondleidingen, onder andere naar de klokkenzolder, waar het grootste middeleeuwse gelui in Nederland hangt.

Gelui is de benaming voor een verzameling luidklokken: klokken dus die heen en weer beieren. Dit in tegenstelling tot de klokken van een carillon, die stil hangen en waarbij alleen de klepel kleppert.

In de Michaëls- en Egmondskapel staat een permanente tentoonstelling over de bouwgeschiedenis van de Dom. Wie een goede conditie heeft kan de toren beklimmen. Maar pas op, dat is een zware klus, want de wenteltrap telt 465 treden. Kaartjes zijn te koop in RonDom in de schaduw van de toren. Dit bezoekerscentrum voor cultuurhistorie geeft ook informatie over de stad en de provincie Utrecht en is het vertrekpunt voor rondleidingen, onder andere naar de Domtoren en door het Museumkwartier. Adres: Domplein 9.

Vier andere kerkgebouwen omkransen de Domtoren. Vanuit de lucht gezien vormen ze een kruis. Het kerkenkruis van Utrecht is uniek in Nederland. Zelfs bijna in de wereld, want in het buitenland kunnen alleen Paderborn en Bamberg bogen op zo'n bijzondere ligging van kerkgebouwen. Het kerkenkruis werd gevormd door de Pieterskerk in het oosten, de Mariakerk in het westen, de Janskerk in het noorden en de kerk van Sint Paulus in het zuiden. De Dom fungeerde als middelpunt. Het kerkenkruis is niet meer intact. Van de Pauluskerk staat alleen de zuidgevel nog overeind. Van de Mariakerk rest slechts de Romaanse kloostergang. De Domtoren en het kerkenkruis zijn bijgezet in de eregalerij van de Monumenten Top 100.

Oudaen is het enige middeleeuwse stadskasteel in Nederland. Het staat ingeklemd tussen winkelpanden aan de Oudegracht. Er is een restaurant in gevestigd. In de werfkelders van het kasteel is een authentieke stoombierbrouwerij in bedrijf. Op afspraak worden groepen rondgeleid. Adres: Oudegracht 99.

Hoog Catharijne is het eerste overdekte winkelcentrum. Het 'Winkelhart van Nederland' houdt ook het Centraal Station van Utrecht en Muziekcentrum Vredenburg aan haar borst geklemd. De komende jaren gaat Hoog Catharijne op de schop en verrijst een nieuw centrum.

Aan de Nieuwegracht, midden in het centrum van Utrecht, is de Oude Hortus Botanicus van de Universiteit Utrecht te vinden. Het is een van de oudste nog bestaande botanische tuinen van Nederland. Het was een voortzetting van een eerdere tuin uit 1639. De Oude Hortus werd in 1723 aangelegd volgens het plantensysteem van de Leidse hoogleraar Boerhave. De tuin kreeg onder meer een oranjerie ten behoeve van kuipplanten en een tropische kas gestookt met turf. Ondanks haar geringe omvang speelde de Utrechtse Hortus, naast die in Leiden* en Amsterdam*, een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de systematische plantkunde in Nederland. Zo ontwikkelde in 1747 de toenmalige directeur en hoogleraar Van Wachendorff er een eigen plantensysteem, de Horti Ultraiectini Index, geënt op het systeem van Linnaeus.

In 1987 verhuisde de collectie van de Oude Hortus Botanicus grotendeels naar het Von Gimborn Arboretum in Doorn* en naar Fort Hoofddijk* in de Utrechtse wijk De Uithof. De bomen die wegens ouderdom onverplaatsbaar waren, bleven achter aan de Nieuwegracht. Bijvoorbeeld de wereldberoemde oude ginkgo. Deze Japanse notenboom is buiten Azië de oudste in zijn soort. De ginkgo werd omstreeks 1730 geplant. De Oude Hortus is nu een museumtuin, met onder andere een reconstructie van een 17de-eeuwse medicinale kruidentuin, de Regiustuin. Te bezoeken tijdens de openingstijden van het Universiteitsmuseum. Adres: Lange Nieuwstraat 106.

In Fort Hoofddijk groeit en bloeit de grootste rotstuin van Nederland. De planten zijn voornamelijk afkomstig uit het hooggebergte en groeien in een schitterend decor, compleet met bergbeek en waterval. Verder zijn er kassen met tropische en subtropische collecties, een heemtuin, een systeemtuin met 120 plantenfamilies en de thematuin, een 'leertuin' voor iedereen, opgezet rondom achttien botanische thema's, zoals 'De plant als klok', 'Magie en Religie', 'Geur en smaak' en 'Medicinale planten'. De groene attractie geeft bovendien een overzicht van de flora uit het Kromme-Rijngebied. Het complex is goed toegankelijk voor visueel gehandicapten en rolstoelgebruikers. Fort Hoofddijk maakte deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (zie: Bunnik). Adres: Budapestlaan 17.

Het Veemarktcomplex aan de Sartreweg is elke maandagochtend het toneel van de grootste overdekte paardenmarkt van Nederland. Er draven dan zo'n 200 edele viervoeters op. Elke donderdag is in de hallen de grootste schapenmarkt in Nederland. De aanvoer bestaat uit 4000 dieren. Publiek is welkom, maar moet er wel vroeg bij zijn, want de handel begint om 6 uur en loopt tegen 11 uur ten einde.

Iedere dinsdag is het Veemarktcomplex het decor voor de enige tweedehands automarkt in Nederland. Het is zelfs de grootste occasionmarkt in Europa. Gemiddeld staan er 1500 gebruikte wagens in alle prijsklassen. Wrakken zijn daar niet bij, want de verkoop is uitsluitend toegestaan aan erkende handelaren. De automarkt begint om half tien en duurt tot 's middags 5 uur. Kopers kunnen er ook terecht voor verzekeringen, export, vrijwaring, verscheping en geld wisselen.

Pianola's die worden bespeeld door onzichtbare vingers, carillonklokken, speeldozen, Flötenuhren, de zingende nachtegaal, orchestrions, straat-, kermis- en dansorgels zijn allemaal te vinden in het Nationaal Museum van Speelklok tot Pierement. Het bezit de grootste verzameling automatische muziekinstrumenten ter wereld. Het zijn er meer dan duizend. Ze dateren van 1480 tot nu. Er zit ook muziek in het museum, want ieder heel uur worden instrumenten gedemonstreerd tijdens rondleidingen.

Het museum verhuurt ook instrumenten. Bijvoorbeeld het barokke kermisconcertorgel De Lange Gavioli. Dit muzikaal visitekaartje van de stad Utrecht was te beluisteren in de meeste Europese landen, Japan en Zuid-Amerika. Het kan worden gehuurd voor publieksevenementen. Het museum is gevestigd in de middeleeuwse Buurkerk. Adres: Buurkerkhof 10.

Wie over de Oude Steenweg tussen Utrecht en De Bilt loopt of rijdt, beweegt zich op historische grond. Het is namelijk de oudste weg in Nederland die altijd onder dezelfde naam bekend heeft gestaan. De naam Oude Steenweg wordt al in 1381 genoemd.

In het Mobilion, het informatiecentrum van Rijkswaterstaat, ligt de grootste glazen vloer van Europa. Eronder ontrolt zich een 400 vierkante meter grote topografische kaart van Midden-Nederland. Flitsende lampjes stellen het voortrazende verkeer voor. Dat het in werkelijkheid minder vlot verloopt, bewijst de dagelijkse verkeersinformatie die in kille cijfers pijnlijk duidelijk maakt hoe de wegen dichtslibben als de bloedvaten van een hartpatiënt met een te hoog cholesterolgehalte.

Met alle gevolgen van dien, zoals economische schade, luchtvervuiling, geluidsoverlast, tijdverlies, geldverspilling, ergernis, noem maar op. Het Mobilion laat zien hoe wegenbouwers, stedenbouwkundigen en de NS aan de weg timmeren om het hart van Nederland kloppend te houden. De presentatie van al dat 'werk in uitvoering' is speels, met 'sprekende boeken', maquettes, computerprogramma's en andere technische snufjes. Dat maakt het Mobilion ook voor kinderen aantrekkelijk.

De permanente expositie maakt duidelijk dat de oplossing niet uitsluitend moeten worden gezocht in het steeds maar opnieuw uitrollen van de asfaltloper voor koning Weggebruiker. Rekeningrijden, betaalstroken, uitbreiding van het openbaar vervoer en dergelijke passeren de revue. Het Mobilion blikt ook in de toekomst. Bijvoorbeeld naar automatische snelheidsbeïnvloeding, computerbesturing van auto's, dubbeldekswegen, hogesnelheidsfietspaden, waterbussen en flitstreinen voor de korte afstand (light rail). Adres: Groenewoudsedijk 2a.

Het Mobilion staat langs de A2. Het traject Utrecht-Amsterdam was in 1954 de eerste rijksweg in Nederland. Oudenrijn was toen het eerste verkeersplein in Nederland en kon maar liefst 25.000 auto's per dag ruim baan bieden. Maar al spoedig liep het verkeer vast en was een klaverblad nodig, daarna een reuzenklaverblad en vervolgens een megaklaverblad om de 400.000 auto's die per dag passeren niet in de wielen te rijden.

De door de Romeinen gegraven Corbulogracht was het eerste kanaal in Nederland. De waterweg liep ooit van Delft naar Rijswijk, Voorburg en Leidschendam. Het oudste nog bestaande kanaal in Nederland is waarschijnlijk de Utrechtse Vecht. Op die plek namelijk liet de Romeinse legerbevelhebber Nero Claudius Drusus in het jaar 12 voor Christus de Drususgracht graven. De Vecht is een schitterend vaarwater. Op de oevers rijgen talloze fraaie (land)huizen zich aaneen.

Van de trekschuit van toen tot de hogesnelheidstrein van nu. Die bewogen en snelle ontwikkeling van het vervoer staat centraal in het Nederlands Spoorwegmuseum. Het is gevestigd op een wel heel toepasselijke plek, namelijk het voormalige Maliebaanstation, dat uit de jaren zeventig van de 19de eeuw dateert. Het zal de komende jaren in oude luister worden hersteld, compleet met wachtkamers 1ste, 2de en 3de klasse, en is dan het enige station in Nederland dat geheel in oorspronkelijke staat is teruggebracht.

In het museum staan langs de overdekte perrons meer dan zestig historische treinstellen en rijtuigen, waaronder De Arend met drie rijtuigen 1ste, 2de en 3de klasse. Het is de allereerste stoomlocomotief in Nederland. De Arend opende in 1839 met de ongelofelijke snelheid van 40 kilometer per uur de eerste spoorlijn in Nederland. De lijn tussen Amsterdam en Haarlem* werd geëxploiteerd door de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij.

De Arend vloog over de baan tot 1857. Het beroemde paradepaardje van het Spoorwegmuseum is overigens een replica, gebouwd ter gelegenheid van het 100-jarige bestaan van de Nederlandse Spoorwegen. De oudste originele stoomlocomotief uit de collectie is de SS 13 van de Staats Spoorwegen uit 1864. Met de allermodernste technieken geeft de baanbrekende HollandRailShow een overzicht van al het materieel dat de Nederlandse Spoorwegen inzet. Bezoekers kunnen een rondrit maken. Voor kinderen is er onder andere de supersnelle Jumbo-Express. Adres: Maliebaanstation.

Het Nederlands Waterleidingmuseum duikt in de geschiedenis van de drinkwatervoorziening in Nederland. Het doet dat op een wel heel toepasselijke plaats, namelijk de enige watertoren die in Nederland voor het publiek toegankelijk is. De museumtoren speelt nog steeds een rol in de drinkwatervoorziening in een deel van de stad Utrecht. Het waterreservoir heeft een capaciteit van 1500 kubieke meter (1,5 miljoen liter). Dat is het grootste nog in gebruik zijnde waterreservoir in een Nederlandse watertoren. In de toren is onder meer de oudste wc met waterspoeling te zien (1870). Adres: Lauwerhof 29.

Sonnenborgh is de oudste koepelsterrenwacht van ons land. Deze voormalige universiteitssterrenwacht is ook de thuisbasis van De Koepel, een stichting die zich inzet voor de popularisering van sterrenkunde, weerkunde en ruimteonderzoek. Adres: Zonnenburg 2, 3512 NL Utrecht. E-mail: dekoepel@knoware.nl. De Koepel verzorgt dagelijks sterrenkundig nieuws met de stand van zon, maan en planeten, meteorieten en andere interessante hemelse zaken op Teletekst (pagina 718) en internet (www.dekoepel.nl).

TIP: Sonnenborgh is een van de bijna dertig volkssterrenwachten in ons land die regelmatig (de meeste zelfs wekelijks) sterrenkijkavonden houden. Bezoekers kunnen dan via telescopen met eigen ogen sterretjes zien. En manen. En planeten. Bij goed weer schitteren ze in een glansrol. Het levert een adembenemend schouwspel op, dat spannender is dan een politiefilm en nóg mooier dan een hemelse natuurdocumentaire. De meeste volkssterrenwachten organiseren ook rondleidingen, lezingen of cursussen. De twee meest gestelde vragen van de bezoekers zijn: wat is een zwart gat? En: bestaat er buitenaards leven? Met deze en andere vragen kan men terecht in de publiekssterrenwachten in Amersfoort, Amsterdam (NH), Asten (NB), Bergum (Fr), Bussloo/Voorst (G), De Koog op Texel (NH), Dieren (G), Dordrecht (ZH), Dwingeloo (D)*, Eindhoven (NB), Enschede (O), Geldrop (NB), Haarlem (NH), Heerhugowaard (NH), Heerlen (L), Heesch (NB), Hoeven (NB), Lattrop* (O), Leiden* (ZH), Lochem (G), Middelburg (Z), Nijmegen (G), Ommen (O), Oostzaan (NH), Rijswijk (ZH) en Spijkenisse (ZH).

De invoering van de euro betekende het einde voor de eigen Nederlandse munt. Wie met een overdosis nationalisme terugdenkt aan een gouden tientje, daalder, gulden, kwartje, dubbeltje (een van de kleinste muntjes ter wereld), stuiver, cent, halve cent, duit, oortje enzovoort, kan zijn hart ophalen in het Nederlands Muntmuseum. Het bezit de grootste collectie Nederlandse munten. Machines en gereedschappen maken duidelijk op welke wijze sinds de 7de eeuw in onze streken munten zijn geslagen. De moderne productie is te zien op video. De collectie bestaat verder uit penningen, ridderorden en eretekenen. Bezoekers mogen een eigen penning slaan. Adres: Leidseweg 90.

Het Centraal Museum Utrecht is het oudste stedelijke museum van Nederland. Het opende in 1838 en bezit een uitzonderlijk rijke en gevarieerde collectie. De werken dateren van de Middeleeuwen tot heden. Hoogtepunten zijn de grootste Rietveldcollectie ter wereld en de collectie oude kunst, met meesterwerken van Jan van Scorel en de Utrechtse Caravaggisten, onder wie Bloemaert, Ter Brughen en Van Honthorst. Adres: Agnietenstraat 1.

Het Centraal Museum beheert ook het Rietveld Schröderhuis. Het is 1924 ontworpen door architect Gerrit Th. Rietveld (1888-1964). Hij deed dat in samenwerking met de opdrachtgeefster, Truus Schröder-Schräder, die er tot haar dood in 1985 in woonde. Het is het enige gebouw dat door Rietveld volgens de architectonische principes van de kunststroming De Stijl is gerealiseerd. Hij gebruikte voor het huis de typische 'Stijlkleuren' rood, blauw en geel, gecombineerd met wit, grijs en zwart. Hij ontwierp ook het unieke interieur en de meubels, die in hetzelfde kleurenschema werden uitgevoerd. Het huis is te bezoeken, maar alleen met een gids. Telefonisch reserveren aanbevolen.

Het Rietveld Schröderhuis is opgenomen in de Nederlandse monumenten Top 100 en staat sinds 2000 trots op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. Het behoort daarmee tot de belangrijkste monumenten in de wereld. (Zie Schokland, Fl). Adres: Prins Hendriklaan 50.

Rond 1610 verschenen in Duitsland de eerste poppenhuizen. Ze werden een hit. In de tweede helft van de 17de eeuw sloeg de poppenhuisrage over naar Nederland. Het oudst bekende Nederlandse poppenhuis stamt uit 1670 en is te zien in het Centraal Museum. Dit zogeheten 'kabinetshuis' behoorde ooit toe aan Petronella de la Court. Deze dame zat niet bepaald krap bij kas. Zij gaf bekende kunstschilders uit die tijd opdracht miniaturen voor de poppenwoning te maken. Het poppenhuis bestaat uit elf volledig ingerichte kamers met 1600 objecten. Er wonen 28 poppen in.

'De Ster' is het stralend middelpunt van het enige compleet bewaard gebleven houtzaagmolenerf van Nederland. Het bestaat naast de houtzaagmolen (gebouwd in 1721, gerestaureerd in 1999) uit drie houtdroogloodsen, een molenaarswoning en twee knechtenwoningen. Het erf aan de Leidse Rijn is elke zaterdagmiddag gratis open voor bezoekers. Voor groepen ook op afspraak. Adres: Molenpark 10.

De Jaarbeurs is het grootste tentoonstellingscomplex van Nederland. De hallen hebben een oppervlakte van 255.100 vierkante meter. Elke jaar vinden er enkele topbeurzen plaats, waaronder de grootste vakantiebeurs van Nederland. Meer dan 1600 reisorganisatoren, verkeersbureaus, VVV's, vervoersmaatschappijen, hotels, campings en andere exposanten uit meer dan honderd landen maken dan van het Jaarbeurscomplex één reusachtig reisbureau met een oppervlakte van bijna 3,5 hectare. Dik 180.000 bezoekers maken op de Vakantiebeurs een wereldreis in één dag en sprokkelen informatie bijeen over bestemmingen om de hoek en ver achter de horizon. Die grote belangstelling ligt voor de hand. Acht op de tien Nederlanders gaan één of meer keer per jaar op vakantie. Dat betekent dat de Nederlanders het meest reislustige volk in Europa zijn. In Europa pakken alleen de Denen en Zwitsers bijna even vaak hun vakantiekoffers.

Musea die aandacht schenken aan de oorspronkelijke bewoners van Australië zijn niet in uniek. Maar in Utrecht bevindt zich het enige museum in Europa dat is gewijd aan de kunst van de Aboriginals. Het Aboriginal Art Museum toont circa vijfhonderd kunstwerken, variërend van schilderijen op linnen, papier en boombast, tot houten sculpturen, ceremoniële beelden, grafpalen en gebruiksvoorwerpen. Adres: Oude Gracht 176.



VEENENDAAL

De Oude Kerk aan de Markt is markant. Het is de enige kerk met de ingang aan de achterkant. Het godshuis werd in 1566 opgetrokken in gotische stijl.

Niet de vingers van één hand, maar van 8000 handen zijn nodig om de collectie van het Vingerhoed Museum te tellen. Voor niet-rekenaars: het zijn er dus 40.000 en het is daarmee de grootste collectie vingerhoedjes ter wereld. De afbeeldingen zijn zeer divers. Dat geldt ook voor de materialen, variërend van blik en porselein tot goud, zilver en zelfs kunstwerkjes gemaakt van een haaientand. In het museum zijn ook vingerhoedjes te koop. Open: do-za 11-17 en op verzoek. Adres: Adriaen van Ostadelaan 31. Info: 0318-523076.

Op de derde dinsdag van juli stijkt in Veenendaal de grootste bijenmarkt van Europa neer. Imkers uit binnen- en buitenland komen in zwermen naar de markt toe.